Jeszcze do niedawna w języku jidysz nie istniało słowo, którym określano by lesbijkę, natomiast dla homoseksualisty przeznaczona była nazwa fejgele (ptaszek). Jako pierwsza bodaj słowo lezbianke wprowadziła w 1984 roku amerykańska poetka, tłumaczka, działaczka feministyczna i lesbijska – Irena Klepfisz (nota bene córka bohatera powstania w getcie warszawskim). W jej dwujęzycznym wierszu, skomponowanym jednocześnie w jidysz i po angielsku, „Etleche werter ojf mame loszn” („Kilka słów w języku matki” – jidysz) czytamy: „di lezbianke – to ta, która ma współlokatorkę – ale my nigdy nie używaliśmy tego słowa”.
W literaturze jidysz aż do początków XX wieku nie były obecne nawet motywy lesbijskie. Zapewne dlatego, że tradycja żydowska ignoruje to zagadnienie. Choć stosunki między mężczyznami są surowo potępione, o stosunkach między kobietami Biblia hebrajska nie wypowiada się wcale, w Talmudzie zaś mowa jest jedynie o „igraszkach” kobiet jako obyczaju egipskim, zakazanym, ponieważ żydowskie prawo religijne zabrania naśladowania obcych zwyczajów.
Pierwszym dziełem literackim w języku jidysz, opowiadającym o miłości między kobietami, jest dramat Szolema Asza „Got fun nekome” („Bóg zemsty”) z 1906 roku. Asz opowiada historię młodej dziewczyny Rywkele, którą ortodoksyjni rodzice mają wydać za mąż za chłopca z jesziwy, ona zaś chce żyć z inną dziewczyną, „jak mąż z żoną”. Nie jest to jednak utwór, który można określić jasno i wyraźnie jako traktujący „o miłości lesbijskiej”.
Niewiele jeszcze wiadomo o literaturze lesbijskiej tworzonej w języku jidysz. Pionierką badań nad poezją lesbijek żydowskich jest Hinde Ena Burstin – australijska Żydówka, której obydwoje rodzice przyszli na świat w Polsce. Ona sama urodziła się w 1962 roku, a dorastała w Melbourne, w centrum społeczności żydowskiej, której językiem codziennym był właśnie jidysz. Hinde Burstin powiada, że tak mówiono w jej domu. W tym języku tworzy i recytuje (co jest jej ogromną pasją), ten język wykłada i popularyzuje, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.
Hindzie Burstin, która określa samą siebie jako żydowską lesbijkę, nie chodzi o twórczość kobiet-lesbijek piszących w jidysz, „tropienie” orientacji seksualnej jest bowiem zajęciem niezbyt płodnym i ostatecznie mało interesującym. Odnajduje raczej pisane w jidysz wiersze poświęcone miłości kobiet. I czyni to bodaj jako pierwsza. Okazuje się, że w literaturze jidysz początku XX wieku ten motyw jednak występuje, choć niewiele do tej pory o tym wiedziano. W tekście zamieszczonym w pracy zbiorowej pod redakcją Nathana Abramsa „Jews and Sex” Hinde Ena Burstin cytuje wiersze dwóch poetek. Pierwsza z nich to Dina Libkes, urodzona w 1900 roku w Słowiecznej na Wołyniu. Znana była do tej pory przede wszystkim z tłumaczeń rosyjskiej literatury, m.in. Mikołaja Leskowa, na jidysz. Oto jej wiersz zatytułowany „Fun jener zajt want” („Po tamtej stronie ściany”), którego tytuł nawiązuje do wiersza Racheli Korn „Fun jener zajt lid” („Po tamtej stronie wiersza”):
Po tamtej stronie ściany mej alkowy śpi młoda
Głową tuż obok mojej głowy.
Ja wiem i wie ona,
że po tamtej stronie ściany…
Czasami przydarzy się we śnie,
że nagle rozsunie się ściana,
i wtedy czuję nagie ciepło
jej dłoni –
Zrywam się
I oto ściana!
Zazdrość śmiertelna mnie ogarnia o ściany starość
I o chłód kamieni…
Po tamtej stronie ściany
Śpi młoda, jej głowa tuż obok mojej głowy.
Ja wiem i wie ona,
Że z tamtej strony ściany…
Sara Aisen, o dziesięć lat młodsza od Diny Libkes, urodzona w Kownie, jest jako poetka bardziej dostępna, opublikowała bowiem tomik wierszy zatytułowany „Geklibene lider un poemes” („Wybrane wiersze i poematy”). Książka ukazała się w RPA w 1965 roku. Oto jeden z zamieszczonych w niej, można by rzec, pensjonarskich wierszy:
Młode źdźbła („Junge szprocn”)
Jak dobrze mi spokojnie siedzieć
wśród koleżanek w tylnej ławie,
zerkać na ciebie przez firankę,
nauczyciela słuchać drzemiąc prawie
gdy chodzi od tablicy aż do ściany,
a potem znowu do katedry,
wyrwana nagle mu wyjaśnić
romantyzm w prozie i poezji,
a potem usiąść sobie znowu
wśród koleżanek z pierwszej ławy.
W tomiku jest wiele jeszcze młodzieńczych wierszy. Choćby ten:
Chcesz – to zostań („Wilstu – blajb”)
Chcesz – to zostań,
Chcesz – to idź,
a jak chcesz, pójdź ze mną
ot tak sobie, na pole.
Będę ci zrywać kwiatki czerwone,
Będę cię całować,
Będziemy też figlować sobie –
Chcesz – to zostań,
Chcesz – to idź.
Sama Hinde Ena Burstin również próbuje sił w poezji o miłości między kobietami. We wspomnianej wyżej antologii zamieściła utwór odwołujący się do wątków biblijnych. Oto fragmenty wiersza „Pieśń Miriam” („Miriams Lid”):
Miriam, moja królowo pustyni,
bez ciebie – w sercu ból ogromny czuję.
Przyjdź dziś wieczorem do źródełka:
wiesz przecież, gdzie zazwyczaj stoję.
Uważaj, by nikt cię nie wyśledził,
bardzo się boję, że ktoś na nas dybie.
Ludzie mówią, że miłość ta jest niedobra –
i mogą za nią nas uśmiercić obie.
[...]
A gdy już będziesz w mych ramionach,
rozpłomienimy się purpurą niczym niebo,
ja będę piach zbierać z twych powiek,
i sól zlizywać z twej skóry.
Ta miłość jest gorętsza niż pustynia,
jak piach piekąca, co nigdy nie zna cienia,
a ci, którzy tak niewiele wiedzą, już orzekli,
że nasza miłość jest godna potępienia.
W tekście zamieszczonym w książce „Multicultural Queer: Australian Narratives” z niezwykłą (może raczej niezwykłą dla kogoś z Polski) otwartością pisze: „Wiedziałam wcześnie, że odczuwam pociąg do kobiet. Mniej więcej w wieku 15 lat określałam siebie samą jako biseksualną, ponieważ nie przypuszczałam, że «miłe żydowskie dziewczęta» (nice jewish girls – aluzja do pierwszej antologii wydanej w 1982 roku przez amerykańskie lesbijki) mogłyby być lesbijkami. A w latach 70. sądziłam, że presja poślubienia «miłego żydowskiego chłopca» może się okazać zbyt silna, więc będę musiała jej ulec i ewentualnie mieć jakieś romanse z kobietami! Po paru trudnych latach zdałam sobie sprawę z tego, że nie zdołam żyć w taki sposób i że chcę być z kobietami, a nie z mężczyznami. I tak zaczęłam swoją samotną, trudną drogę do ujawnienia się jako lesbijka”.
fot. Niv Singer Jej coming-out nastąpił na początku lat 80. i było to nadal trudne, ponieważ czuła się obco w anglosaskiej kulturze środowiska lesbijek w Melbourne. Jak to sama określa, przychodząc do klubu lesbijskiego, za każdym razem musiała zostawić za drzwiami swoją żydowską tożsamość. W 1992 roku, wraz z dwiema koleżankami żydowskimi – również lesbijkami – zorganizowała konferencję w Melbourne. Wzięło w niej udział 15–20 kobiet, które określiły, co dla nich stanowi największy problem. Podobnie jak we wcześniejszych latach w Stanach Zjednoczonych, okazało się, że problem stanowi homofobia w społeczności żydowskiej oraz antysemityzm w ugrupowaniach lesbijskich. Grupa kontynuowała regularne spotkania i debaty, przy czym niektóre z kobiet były otwarte dla nie-żydowskich partnerek i przyjaciół, inne zaś nie.
Bardzo szybko okazało się zresztą, że żydowska społeczność jest o wiele bardziej chętna do zwalczania homofobii we własnych szeregach niż wspólnoty lesbijskie do walki z antysemityzmem wśród swoich. Przede wszystkim sama Burstin przekonała się, że bardzo trudno jest członkiniom wspólnot wyjść poza perspektywę chrześcijańską, nawet jeśli same nie są praktykującymi chrześcijankami. W społeczeństwie australijskim zaś Burstin czuła się podwójnie niewidzialna i wykluczona – jako Żydówka i jako lesbijka. A jeśli nie wykluczona i niewidoczna, to postrzegana jako ktoś skrajnie egzotyczny. „O, jesteś Żydówką, to fascynujące! Opowiedz mi, jak to jest!” – zdarza się jej usłyszeć w kółku lesbijek.
Kultura i literatura jidysz przyciągają środowiska homoseksualne. Dla Żydów LGBT zaś, którzy mieli poczucie osamotnienia, a czasem wręcz odrzucenia przez swoje ortodoksyjne rodziny, to dziedzina, która pozwala im kultywować własną żydowskość. David Roskies, profesor literatury w Jewish Theological Seminary, powiada z pewnym przekąsem (również w odniesieniu do Żydów heteroseksualnych), że akces do kultury jidysz jest łatwy, choć najpewniej niezbyt trwały: „Nie musisz należeć do żadnej organizacji, nie musisz mieć żadnej ideologii”.
Nurt queer jidyszkajt, obecny od kilkunastu lat, rozwija się dynamicznie. Jednym z jego zwiastunów był tekst z 1997 roku napisany przez Alicię Solomon dla magazynu „Davka”. Wyliczyła ona powody, jakie skłaniają środowiska gejowskie, nie tylko pochodzenia żydowskiego, do włączenia się w nurt kultury jidysz. Jej zdaniem są to ich wspólne cechy: poczucie marginalizacji, brak zakorzenienia, chęć stawienia czoła kulturze większości.
Dramaturg Tony Kushner, autor „Aniołów w Ameryce” – sztuki przez wielu teoretyków uznanej, nie do końca słusznie, za prekursorską dla nurtu queer jidyszkajt – ujął to nieco inaczej: jidysz jest mniej butch i macho niż język hebrajski. Faith Jones, bibliotekarka z Nowego Jorku wzmocniła myśl Kushnera – „ jidysz to język kobiet. To prawdopodobnie jeden z powodów, dla których czułam się odrzucona przez Izrael. Izrael był miejscem dla mężczyzn. Pustynny Żyd. Nie możesz być zniewieściałym, bezsilnym żydowskim mężczyzną z Europy Wschodniej. Musisz być Nowym Żydowskim Mężczyzną”. Choć jest to bardzo uproszczony i oparty na stereotypach pogląd, to właśnie on kryje się zapewne za wyborem kultury jidysz wśród wielu lewicowo usposobionych Żydów i nie-Żydów.
Akces nie-żydowskich przedstawicieli LGBT do kultury jidysz jest postrzegany jako kontrowersyjny. Dla jidyszystki Ruth Wisse „ci geje i lesbijki, którzy najzupełniej dowolnie utożsamiają swoje poczucie krzywdy ze sprawą jidysz” popełniają podwójny błąd – niszczą przeszłość i stawiają pod znakiem zapytania przyszłość kultury żydowskiej. Dyskusja trwa, czego wyrazem jest książka Jeffreya Shandlera „Adventures in Yiddishland”. Autor rozumie poczucie zagrożenia wyrażone przez Wisse – odczuwa ona zapewne naruszenie biologicznego charakteru międzypokoleniowego przekazu kulturowego. Niesłusznie jednak – nawet żydowscy potomkowie najwybitniejszych pisarzy jidysz, takich jak Mendele Mojcher Sforim, Szolem Alejchem czy Icchok Lejbusz Perec, niekoniecznie sami biegle znali jidysz. A z drugiej strony – jest wielu znanych i zasłużonych jidyszystów, którzy dotarli do języka i kultury jidysz z innej niż rodzinna strony.
Ważnym obszarem queer jest muzyka klezmerska. I jeśli szukać gdzieś pierwszych sukcesów tego nurtu, to właśnie tam. Na kultowych w świecie fanów i wykonawców muzyki klezmerskiej warsztatach KlezKamp, odbywających się od kilkunastu lat w Stanach Zjednoczonych, jak pisze skrzypaczka i założycielka oklaskiwanego kilkakrotnie również w Polsce zespołu Klezmatics, Alicia Svigals, uczestnicy o orientacji gejowskiej zauważyli siebie nawzajem, odnotowując zarazem, że jest ich zaskakująco wielu i że wielu z nich brało już wcześniej udział w letnich programach nauki jidysz. Związki muzyki klezmerskiej z queer nie są już takie oczywiste, jak w przypadku literatury. Klezmerzy byli niegdyś muzykantami grającymi głównie na weselach i poruszającymi się na ogół w ramach nakreślonych przez tradycyjną społeczność żydowską. Przekształcając muzykę liturgiczną w melodie taneczne, które potem niejednokrotnie stały się przebojami – powiada Svigals – nie czynili tego w opozycji do religii, przeciwnie – manifestowali swoje przywiązanie do tradycji i swoje zakorzenienie w żydowskim życiu. Dzisiejsi klezmerzy przyjmują to z dobrodziejstwem inwentarza i prezentują dawną muzykę w nowych okolicznościach – grając np. tradycyjne powitanie panny młodej na weselach gejowskich.
Tak oto warsztaty KlezKamp przyczyniły się do powstania wielu gejowskich zespołów klezmerskich o barwnych nazwach, np. Isle of Klezbos czy Gay iz mir (od wej iz mir – tradycyjnego westchnienia żydowskiego). Klezmatics zaś za swoje osiągnięcia zostali uhonorowani nie tylko nagrodą Grammy, ale i wyróżnieniem GLAMA (Gay and Lesbian Music Award).
Jeszcze innym nurtem jest tropienie wątków LGBT w przedwojennym filmie żydowskim („przebierane” role Molly Picon, np. w filmie „Judel gra na skrzypcach”) czy konfrontowanie film z literaturą – na przykład Jentl jako postać w powieści Icchoka Baszewisa Singera i jako postać kreowana przez Barbrę Streisand.
Nurt queer jidyszkajt ma się dobrze. Żydowska performerka Sara Felder deklaruje: „Queer jidyszkajt daje mi możliwość powrotu do świata moich dziadków, bez konieczności porzucania siebie samej”. O swoich nie-żydowskich LGBT powiada zaś, że podobnie jak Żydzi, znają oni cenę, jaką się płaci za zanurzenie się w kulturze otaczającej większości – a jest nią utrata doświadczania tego, co własne i specyficzne, porzucenie własnej kultury. I wychodzi na to – kontynuuje Felder – że jako lesbijka mogę głębiej partycypować w kulturze jidysz i w żydowskości w ogóle.
Nie mamy podstaw, by jej nie wierzyć.
Przekłady wierszy z jidysz – Bella Szwarcman-Czarnota
