„Monidło – rehabilitacja”

Kamila Leśniak

Monidło kiedyś z namaszczeniem wieszano w doniosłym towarzystwie oleodruków ze Świętą Rodziną, tuż nad pasiastym kilimem i małżeńskim łóżkiem. Stało się punktem wyjścia dla lubelskiej wystawy „Monidło – wstępna próba rehabilitacji”

Jeszcze 1 minuta czytania

„Monidło – wstępna próba rehabilitacji”. STOP! Galeria – Ośrodek Międzykulturowych Inicjatyw Twórczych „Rozdroża”, Lublin, 24 lutego – 25 marca 2011, kuratorzy: Andrzej Różycki, Marcin Sudziński

Lubelska wystawa „Monidło – wstępna próba rehabilitacji” zachęca do odrzucenia stereotypów. Uświadamia, że ogromna popularność retuszowanych portretów – statystycznie: miliony obrazów, zwłaszcza w latach 50. i 60. – nie wynikała tylko i wyłącznie z biegłości współpracujących z zakładami fotograficznymi cwanych akwizytorów, znanych chociażby z opowiadania Jana Himilsbacha („Monidło”). Potrzeba posiadania takich wizerunków leży o wiele głębiej, a ich z pozoru natrętna stylistyka jest nieprzypadkowa. O artystycznej nośności zjawiska i autentycznej potrzebie jego rehabilitacji świadczy zresztą fascynacja, jaką monidło wzbudza w kręgach współczesnych artystów oraz fotografów. Wystarczy wspomnieć choćby prace Anny Baumgart, Ewy Martyniszyn czy Józefa Robakowskiego.

Monidło. Wstępna próba rehabilitacji
/ fot. materiały organizatora
Na ekspozycji znalazły się obrazy niezwykle różnorodne. Obok dobrze retuszowanych fotograficznych portretów ślubnych, czarno-białych i barwionych, umieszczono portrety indywidualne i zbiorowe. Monidłom „profesjonalnym” – wykonanym w specjalizujących się w tego rodzaju twórczości zakładach fotograficznych – towarzyszą monidła „amatorskie”, a więc fotografie rodzinne, podkolorowywane w domowym zaciszu. Ekspozycyjny wywód zamykają obrazy współczesne, obliczone na zamierzony rustykalny efekt. Całość uzupełniają hybrydyczne przedstawienia, bliskie kolażom – ludowy quasi-ołtarzyk z wklejoną w centralnym miejscu fotografią rodzinną, a także wyklejane tableau, wykonane w latach 40. przez polskich przymusowych robotników na terenie III Rzeszy.

Z całą pewnością lubelska wystawa nie jest pierwszą, która otwiera oczy na znaczenie monideł. Wystarczy przywołać obraz wnętrza mieszkalnego, uchwycony w fotograficznym „Zapisie Socjologicznym” Zofii Rydet. Tutaj jednak – inaczej niż u Rydet – monidła nie są prezentowane in situ, ale stają się autonomicznymi dziełami.

Monidło. Wstępna próba rehabilitacji
/ fot. materiały organizatora

Kontekst wnętrza i związany z nim zakres problemów zostaje jedynie zasygnalizowany. Nad wejściem do galeryjnych sal umieszczono wizerunki Chrystusa i Matki Bożej, utrzymane w neonowej kolorystyce, przywołującej poetykę zarówno pop artu, jak i oleodruku. W podobny sposób wyeksponowano również jeden z bardziej udanych portretów ślubnych. Trzeba przyznać, że ta przewrotna analogia trafnie obrazuje zarówno meandry ludowej dewocji, jak i swoisty mistycyzm, jaki towarzyszy przedstawieniom przeszłości w kulturze ludowej. Jest on zresztą jednym z najważniejszych cech monideł, świadomie upodabnianych do popularnych przedstawień sakralnych. W ten sposób prowincjonalne portrety stawały się wizytówką „porządnej”, usankcjonowanej sakramentem rodziny. Taki właśnie obraz, wiszący w centralnym miejscu domostwa – niczym fundament tożsamości – miał napominać domowników oraz wzbudzać szacunek gości, a także kultywować pamięć o tych, którzy odeszli.

Kuratorami wystawy są dwaj fotografowie – reprezentanci różnych pokoleń twórczych: Andrzej Różycki (związany przed laty z legendarną już Grupą Zero-61) oraz Marcin Sudziński (jeden z czołowych animatorów lubelskiego środowiska fotograficznego). Nietrudno zauważyć, że koncepcja wystawy przywołuje inne projekty Różyckiego, który wielokrotnie zwracał uwagę na zjawiska nie-artystyczne, znajdujące się na pograniczu fotografii, ujęte antropologicznie.

Monidło. Wstępna próba rehabilitacji
/ fot. materiały organizatora
Monidło jest doskonałym przykładem antropologicznego modelu wystawy. Kryje się za nim kształtowana przez lata sfera wartości – ukryta poza obrazem. Kuratorzy zręcznie ją wyeksponowali. Głównie dzięki włączeniu do wystawy przywoływanych już kolaży. Jedna z takich realizacji to quasi-ołtarzyk o rzeźbionych ramach, na którym przedstawiono pejzaż typowy dla sztuki ludowej. Jego centrum stanowi dom oraz wklejona fotografia rodzinna, na której uchwycono dziecko wraz z rodzicami. Kolażowa forma tego obrazu już sama w sobie jest zastanawiająca, a dodatkowe światło na tę realizację rzuca kuratorskie uzupełnienie – czarno-biała fotografia przedstawiająca mężczyznę na schodach domu. Ten sam budynek i ten sam mężczyzna zostali ujęci także w ołtarzyku. Stanowiąca kontekst fotografia pochodzi z lat 30. XX wieku, podobnie jak ta wykorzystana w realizacji, która jako całość powstała dopiero w latach 60. Fotografia, rodzinna pamiątka-dokument, wpleciona w wyidealizowany pejzaż okolic rodzinnego domu, staje się wizerunkiem doskonałym, emanującym obecnością osób, których prawdopodobnie już nie ma. Mały chłopiec z fotografii to autor finalnego obrazu, przywołujący nie tylko dziecięce wspomnienia. Jego obraz upamiętnia całą sferę wartości i znaczeń, które teraz mogą być przeniesione w przyszłość. Związek monidła z przedstawianą na nim osobą jest więc o wiele głębszy, niż mogłoby się wydawać. Stąd udana próba rehabilitacji, stąd też niebagatelne znaczenie tej niewielkiej wystawy.


Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL.