Rok 1922
Sarah Waters, fot. Corbis/FotoChannels

Rok 1922

Łukasz Najder

Książki Sarah Waters traktują o tym, co minione, ale nie służą do opiewania niegdysiejszego ładu lub lordowskiej fajki z wrzośca, raczej do oświetlania wydarzeń z różnych kątów i odległości

Jeszcze 3 minuty czytania

Sarah Waters, akademicka specjalistka od literatury wiktoriańskiej i Charlesa Dickensa, to obecnie jedna z najbardziej rozpoznawalnych pisarek brytyjskich. Jej książki zyskują uznanie na listach bestsellerów i nominacji do nagród w rodzaju Orange Prize czy Man Booker Prize. Pozostając wciąż autorką prozy ambitnej i wymagającej w lekturze, udało się Waters przeniknąć do mainstreamu. Jej ostatnia powieść znakomicie się sprzedawała i doczekała przychylnych recenzji, a entuzjastycznego tweeta zapostował o niej Stephen King.

Pisarstwo Waters wyraźnie dzieli się na dwa główne nurty tematyczne – na pierwszy z nich, tworząc w ten sposób nieformalną trylogię wiktoriańską, składają się powieści takie jak „Muskając aksamit”, „Niebanalna więź” i „Złodziejka”, drugi zaś reprezentują „Pod osłoną nocy” oraz „Ktoś we mnie”; w tych autorka skupia się na latach tuż po II wojnie światowej – ale pod wieloma względami jest  spójne. Waters w kolejnych swoich książkach wykorzystuje podobne chwyty formalne i wątki. Co wcale nie oznacza, że się w nich powtarza, czy też asekuracyjnie i z premedytacją korzysta ze sztafażu, który już raz przypadł do gustu publiczności. Znać w tym raczej ochotę na to, by z pomocą tych samych – lub prawie tych samych – środków nieustannie poszerzać obszar własnych obserwacji i badań, krążyć wokół najistotniejszych tematów, problemów i postaci, oświetlać je z różnych kątów i odległości. Wszystko po to, żeby dramaty jednostki i narodu, wydarzenia przeobrażające oblicze świata, nieodwracalne zmiany obyczajów, estetyki i stosunków międzyludzkich ukazywać nie jako fakty odseparowane od ich kontekstu, ale rozwijające się w czasie procesy – sumy czyichś decyzji, przypadków, zeitgeistu epoki i fatum. Stąd najpewniej jej decyzja, by konsekwentnie pisać o przeszłości – o ludziach i sprawach sprzed półtora czy pół wieku.

Waters użycza miejsca i głosu przedstawicielom rozmaitych stanów. Pojawiają się tu zarówno ci, których określa się mianem marginesu – złodziejki, prostytutki, więźniarki, oszuści i paserzy w „Niebanalnej więzi” i „Złodziejce” – jak i artyści estradowi („Muskając aksamit”), kobieta-medium, szacowni mieszczanie, proletariusze, urzędnicy, bezrobotni, wykluczeni i prowadzący małe interesiki („Pod osłoną nocy”), damy z lepszego towarzystwa, arystokracja czy zubożałe ziemiaństwo („Ktoś we mnie”). Świadome podejście do bohaterów i ich skomplikowanego życia ma również swoje odbicie w wymiarze topograficznym. Waters opisuje zatem chylącą się ku ruinie posiadłość na wsi czy luksusową willę z identycznym zaangażowaniem i znawstwem co mroczne zaułki, teatrzyki, meliny i burdele XIX-wiecznego Londynu. Bo choć traktują bez wyjątku o tym, co minione, to jednak książki nie służą jej do tego, by za ich pomocą utrwalać ckliwy sentyment do dawnych, nieodmiennie wspaniałych czasów – opiewać na ich stronach niegdysiejszy ład lub lordowską fajkę z wrzośca. Swoim spojrzeniem – i narracją – chce objąć angielskie społeczeństwo na tle przełomowych momentów w jego historii.   

Sarah Waters, „Za ścianą”. Przeł. Magdalena
Moltzan-Małkowska, Prószyński i Ska, 656 stron,
w księgarniach od lutego 2015
Powieści Waters nie mają jednak w sobie absolutnie nic z nudnego, socjologicznego dokumentu czy zbeletryzowanej dla niepoznaki krytycznej literatury zaangażowanej. Waters umie zadbać o czytelnika. Buduje nie tylko precyzyjne, barwne fabuły, ale i dynamizuje je za pomocą mistrzowskiego posługiwania się najróżniejszymi konwencjami literackimi. Z powodzeniem zastosuje więc w „Złodziejce” myki i styl wprost z powieści kryminalnej, w „Muskając aksamit” skorzysta z formy pamiętnika i możliwości, jakie daje proza intymna, „Ktoś we mnie” i „Niebanalna więź” to z kolei przykłady zręcznej żonglerki motywami ghost story, a do „Pod osłoną nocy” wprowadzi arcyciekawy zabieg narracyjny, który polega na tym, że akcja cofa się tutaj w kolejnej części o trzy lata – od roku 1947 przez 44 po 41 – dzięki czemu możemy prześledzić, jakie to płonne nadzieje, zbagatelizowane omeny i błędne wybory zadecydowały o takiej, a nie innej doli bohaterów.

Książki Waters przynależą także do literatury lesbijskiej. Jednym z jej ulubionych rozwiązań fabularnych jest nagła, niespodziewana przyjaźń dwóch kobiet – często wywodzących się z odmiennych pod względem społecznym i ekonomicznym światów – która przeradza się w gwałtowną miłość i pragnienie wspólnego życia. Z tak zaaranżowaną akcją mamy do czynienia w trylogii wiktoriańskiej i – poniekąd – w „Pod osłoną nocy”.    

W najnowszej powieści „Za ścianą” (tytuł oryginału „The Paying Guests”) Waters łączy wątki i formy z poprzednich książek. Także i ta książka zwrócona jest ku przeszłości. Tym razem to rok 1922, Londyn i Anglia po I wojnie światowej. Waters koncentruje swoją uwagę na rzeczywistości w parę lat po krwawej rzezi – pył na polach bitewnych opadł, ci, którzy cudem ocaleli, wrócili już dawno do swoich domów, dla wielu rozpoczęło się nowe życie, w którym muszą zmierzyć się z traumami, bolesnymi wspomnieniami i nową sytuacją ekonomiczno-społeczną.

Kimś takim jest też dwudziestosześcioletnia Frances Wray, główna bohaterka. Kiedyś żywiołowa, krewka, zaangażowana (za rzucenie butem w posła podczas akcji pacyfistycznej trafiła nawet na krótko do więzienia) i na przekór konwenansom kochająca inną kobietę (którą ostatecznie porzuciła przez wzgląd na bliskich i ze strachu przed ostracyzmem środowiska), dzisiaj stanowi jakby blady cień tamtej siebie. Jej dni upływają na dotrzymywaniu towarzystwa zrozpaczonej matce, która wciąż nie może pogodzić się z przedwczesną śmiercią obu synów i męża, i mozolnym sprzątaniu podupadającego z miesiąca na miesiąc domu – zbyt już wielkiego jak na ich potrzeby. Nie dość na tym. Ta zacna niegdyś familia (a raczej ci, którzy z niej pozostali), zamieszkująca w prestiżowej dzielnicy Champion Hill, teraz ledwo wiąże koniec z końcem. Niefrasobliwość finansowa głowy rodu spowodowała, że Frances i matka zmagają się z ogromnymi długami – Frances sama wykonuje najcięższe prace domowe, bo musiały zrezygnować ze służby. By nieco podreperować swój budżet, decydują się wynająć pokój po braciach. Na ich ogłoszenie w prasie odpowiada młode małżeństwo Barberów – Len i Lilian. Len Barber pracuje w ubezpieczeniach, Lilian jest „żoną przy mężu”. Barberowie do zatęchłej już z lekka atmosfery tego domu wnoszą hałas, zabawę i impet witalnych dwudziestoparolatków. Rychło okazuje się także, że i problemy. Ich małżeństwo wcale nie jest takie szczęśliwe i udane, jak na pozór się to innym wydaje. A Frances zakochuje się w Lilian.  

„Za ścianą” to książka o tym, jak I wojna światowa wpłynęła na życie Anglików. Ale Waters nie informuje o tym w nachalny, agitacyjny sposób. Pisze na przykład o przedmiotach należących kiedyś do braci Frances. O męskich kaloszach, w których teraz chodzi ona, o rozsianych po domu szkolnych czapkach, kijach do krykieta, książkach przygodowych, o ciszy i pustce w ich pokoju, o odwiedzinach byłej narzeczonej jednego z nich, Johna Arthura. O wspomnieniach, jakie wywołuje ten drugi, Noel.

Nie myślała o nim jako o dziewiętnastolatku, który zginął na wojnie, ale chłopcu w pasiastej piżamie, o różowych stopach, gładkich i zaokrąglonych jak kamyki. Przypomniała sobie, jak rozpłakał się kiedyś na plaży w Eastbourne, gdy fala mało nie zbiła go z nóg. Szydziła z niego wtedy, że taki strachliwy. Dzisiaj oddałaby wszystko, żeby to cofnąć.

Londyn w „Za ścianą” to miasto duchów i żywych widm. Po jego ulicach błąkają się okaleczeni, rozczarowani zdemobilizowani żołnierze, którzy nadaremno szukają obiecanej chwały, wsparcia i jakiejkolwiek pracy. Nikt ich już nie potrzebuje, stają się balastem, przykrym widokiem, tematem w plotkarskiej rozmowie, podczas której ci zdrowi i syci zastanawiają się litościwie, jak poradzi sobie dalej ten chłopak bez rąk czy oślepiony gazem.      

Jest również „Za ścianą” rzeczą o przemianach w mentalności i obyczajach, które stanowiły bezpośredni efekt wojennego wstrząsu. Beztroska belle epoque skompromitowała się i jest zastępowana czasami nowymi, w których obowiązują nowe zasady i wartości, klasy społeczne mieszają się i funkcjonują coraz bliżej siebie, niegdysiejsze fortuny, kodeksy zachowań i snobizmy poddawane są korektom. To, co było kiedyś nie do pomyślenia – lokatorzy u Wrayów, Frances samodzielnie myjąca podłogę, Frances, która nie dba o wychuchany strój i fryzurę – stają się czymś normalnym.    

Ta ważna, świetnie napisana powieść, w której Waters błyskotliwie oscyluje pomiędzy epickim rozmachem a dbałością o najmniejsze detale opisu, w której plastycznie oddaje tak psyche Frances, jak i galerie charakterów czy skomplikowaną, pogmatwaną siatkę napięć ekonomiczno-obyczajowo-społecznych ówczesnej Anglii, kryje w sobie jeszcze jedną – typową dla tej pisarki – atrakcję. Bo przy okazji „Za ścianą” to też zrobiony starannie kryminał i powieść, której znaczna część akcji dzieje się na sali sądowej. Jak sama Waters wyjaśnia w „Posłowiu”, punktem wyjścia było jej „zainteresowanie słynnymi morderstwami z lat dwudziestych i trzydziestych”.


Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL.