Timing wiersza
CC0 License

16 minut czytania

/ Literatura

Timing wiersza

Rozmowa z Grzegorzem Uzdańskim

Sylvia Plath pisze o telewizorze plazmowym, Jan Kochanowski o hat-tricku Lewandowskiego, a Sęp Sarzyński o drugiej linii metra – rozmowa z twórcą „Nowych wierszy sławnych poetów”

Jeszcze 4 minuty czytania

AGNIESZKA SOWIŃSKA: Jesteś poetą?
GRZEGORZ UZDAŃSKI
: Właśnie nie wiem. Kiedyś pisałem również swoje wiersze, nie tylko „nowe wiersze sławnych poetów”. Ale ostatni napisałem trzy-cztery lata temu. Dziś jak je czytam, to tylko kilka z nich ciągle mi się podoba. Mam nadzieję, że zacznę je znowu pisać, chociaż na razie to się nie udaje. Ale piszę dużo innych rzeczy. W ciągu ostatnich trzech lat napisałem dwie powieści, z których jedna na początku przyszłego roku ukaże się w W.A.B. Piszę teksty piosenek dla zespołu Extra, Jerza Igora oraz swojego zespołu Ryby.

Jednak to właśnie twoje „nowe wiersze sławnych poetów”, czyli pastisze twórczości poetów z najwyższej półki, śledzi na Facebooku ponad 22 tysiące osób.
No tak. To jest chyba bardzo duża popularność, jak na stronę z twórczością tego typu, i bardzo się z tego cieszę.

Eliot napisał: „Niedojrzali poeci imitują, dojrzali kradną”. Imitujesz czy kradniesz?
Każdy poeta i każda poetka pracuje w pewnym sensie na wierszach swoich poprzedników. I zawsze jakoś przekształcają frazy, które były przed nimi. Tych, którzy mniej lub bardziej niewolniczo powtarzają – zamiast przekształcać – te frazy, nazywamy epigonami i najczęściej o nich po prostu zapominamy. Dobry poeta pracuje z tymi frazami tak, że stają się już jego. I tu by bardziej pasowała ta kradzież. „Nowe wiersze” są zaś pastiszami, więc z góry jestem zwolniony z tego obowiązku tworzenia nowej jakości. Moim celem jest możliwie wierne naśladowanie danego poety.

Grzegorz Uzdański

ur. 1979, twórca „Nowych wierszy sławnych poetów”. Uczy filozofii i etyki w warszawskim XX Społecznym Gimnazjum na Raszyńskiej. Obronił doktorat o wczesnym Heideggerze w Instytucie Filozofii UW. Należy do Porozumienia Kobiet 8 Marca. Publikował wiersze w „Lampie”, „Kresach” i na dwutygodnik.com, śpiewał w zespole Przepraszam, wystąpił gościnnie na płycie ,,Chopin Shuffle” zespołu Levity. W 2016 roku nakładem wydawnictwa W.A.B. ukaże się jego powieść ,,Wakacje". Mieszka w Warszawie.

Jednak twój głos również jest ważny.
Staram się też często powiedzieć coś bardziej od siebie. Już tak ewidentnie „moje” są oba wiersze Tuwima o newsfeedzie, czy Pawlikowska-Jasnorzewska. Ale np. wiersz Leśmiana „Ork”...

...Przez szroniaste omgliwie oparnej stęchlizny /Jak tobół po gościńcu własne taszczył blizny... To mój ulubiony.
...też porusza ważny dla mnie temat. Bo zawsze, gdy czytałem albo oglądałem Tolkiena – a w liceum byłem psychonafem Tolkiena – było mi żal tych orków.

Dlaczego?
Szczególnie to widać w filmach. Człowiek zaczyna się zastanawiać, po co był ten cały skomplikowany plan wrzucenia pierścienia do ognia, skoro oni i tak przecież przez cały czas rozwalają tych orków. W książce jest to jeszcze jakoś podkreślone, że wygrywają bitwy, ale to dlatego, że mieli farta, że główne siły orków jeszcze czekają w Mordorze, mogą ich zmiażdżyć. A w filmie jeden Aragorn zabija z siedemdziesięciu orków na minutę. Oni są tacy biedni, brzydcy, nikt ich nie lubi, mają jakąś gorszą broń... No jacyś tacy żałośni są. W tym wierszu chciałem orków jakoś dowartościować.

Opowiadasz się za skrzywdzonymi i poniżonymi?
(śmiech) No tak, w większości tych rzeczy chcę powiedzieć coś, co jest dla mnie istotne i jest częścią mojego życia.

 A skąd ta pewność, że dziś ci poeci i poetki pisaliby o serialach, Facebooku, Gran Derbi?
Pewności nie mam żadnej. Po prostu zabawna była taka wizja, że na przykład Sylvia Plath pisze o telewizorze plazmowym, Jan Kochanowski o hat-tricku Lewandowskiego podczas meczu z Gruzją czy Sęp Sarzyński o drugiej linii metra w Warszawie.

Nigdy nie przekraczasz granicy między pastiszem a parodią.
To było dla mnie bardzo ważne od samego początku. Pastisz jest też moim zdaniem o wiele ciekawszy od parodii, ponieważ jest subtelniejszy. Celem parodii jest nabijanie się z pierwowzoru. Pastisz też można tak zinterpretować, ale moje intencje są zupełnie inne. Chcę, by to zetknięcie języka poetów z tzw. kanonu ze współczesnymi tematami było śmieszne. Ale nie chcę ich w ten sposób ośmieszyć, tylko, no dobra, użyję już tego patetycznego sformułowania, złożyć im hołd.

Jan Kochanowski, „Na hat-trick Roberta Lewandowskiego w meczu z Gruzją”

Próżno całe spotkanie gnał go zapalczywy
Obrońca i strzał z bramki wybijał gorliwy.
Próżno tak długo bramkarz wstrzymywał go [czujny,
Gdy potym w trzy minuty plon zebrał potrójny! Tak człek, bywa, lat wiele na darmo pracuje,
Boć szczęścia, mimo trudów, nigdziej nie [znajduje,
Jak Syzyf, co Zeusa srogiego wyroki
Zawżdy w górę iść musiał upartymi kroki.
Aż, gdy całkiem nadziei umęczon się zbywa,
Po trzykroć go Fortuna darzy litościwa.
I kiedy włos na głowie wszystek pobielany,
Da mu szczęście potrójne – lub spokój czekany. hołd.

Gdzie piszesz „nowe wiersze”?
W komputerze, oczywiście. Mam cały taki dokument z różnymi wersjami tych tekstów. Ma teraz jakieś tysiąc stron, bo tych wersji jest naprawdę dużo.

Na stronie jest 27 wierszy. To wychodzi prawie po 35 wersji jednego!
To dlatego, że kiedy wymyślam kolejne wersje, przeklejam poprzednią i na niej pracuję, a tą wcześniejszą zapisuję. Więc nic nie ginie i zawsze mogę wrócić do starej wersji, gdyby się okazało, że jednak poprzednia jest lepsza. Na przykład wiersz Jasnorzewskiej „Rok” miał niewiarygodnie dużo wersji. Choć pozornie to bardzo prosta forma.

Co się zmieniało?
Pomysł był taki, że podmiot liryczny wchodzi na profil na fb swojego byłego chłopaka, rok po rozstaniu. Ogląda jego zdjęcie: „Bardzo ładnie wyglądasz na zdjęciu i fryzurę masz inną, niż znałam”. W jednej z wersji było na przykład tak, że patrzy nie tylko na niego, ale również na jego zdjęcia z nową dziewczyną. I wtedy rym do „bardzo ładnie wyglądasz na zdjęciu” brzmiał tak: „i ten uśmiech chyba świadczy o szczęściu”. W pewnym momencie szedłem więc w tę stronę. I tak się kotłowało. Tak jest z każdym wierszem.

Co jest na pierwsze: poeta czy temat?
Często jednocześnie wymyślam autora i taki ogólny temat wiersza, że będzie np. o szafiarkach czy o telewizorze plazmowym. W przypadku telewizora od razu wiedziałem, że to będzie Sylvia Plath, i że będzie patrzeć na ten telewizor jak na jakiś tajemniczy, trochę przerażający przedmiot. Bo mi się to kojarzyło z jej wierszem „Nadejście skrzynki z pszczołami”, w którym pisze o tej skrzynce jako przedmiocie groźnym i tajemniczym. Jest też taki wiersz o jej ojcu, ,,Kolos”, w którym są elementy religijne czy quasi-religijne i mi się to bardzo skojarzyło z tym telewizorem. W przypadku Różewicza zaś zależało mi, by pisał o jakimś zjawisku internetowym. Dziś już nie pamiętam, dlaczego wybrałem akurat szafiarki. Na pewno wydawało mi się to śmieszne. I bardzo mi do niego pasowało. Różewicz często bierze na warsztat jakieś zjawisko, a potem opisuje to w sposób dość krytyczny, na bardzo głębokim poziomie.

No dobrze. Jest ogólny temat, jest autor. Co potem?

Mikołaj Sęp Szarzyński, „Druga linia metra w Warszawie”

Nigdzie spoczynek. Onym wzeszłym w ciele
Niezmożnym grzechom jak się nie dać zwodzić?
Bodaj pod ziemię trzeba by nam schodzić,
Gdzie stalnym świdrem wyryte tunele.

Nad głową Wisła nurt okwity ściele,
Który już metru nie zduży przeszkodzić.
Wżdy pęd zbyt mały, by duszę ochłodzić
W spraw zagrzebaną szkaradych popiele.

Nie masz wagonów tak śmigłych, że mogą
Ujść doległościom, co wiecznie człowiecze,
Czy to nadziemną, czy podziemną drogą,
Metro przed nimi także nie uciecze.

W tym starym bólu, pociąg przedsie nowy
Wjeżdża na stację ,,Stadion Narodowy”.

Później to są już gotowe pomysły na frazy, które jakoś same przychodzą. Na przykład gdy już wiedziałem, że „szafiarki prezentują stroje”, to mnie ta fraza poniosła.

Próbuję to sobie wyobrazić. Na czas pisania wiersza konkretnego poety okładasz się jego tomikami i cały czas go czytasz, by nasiąknąć jego stylem?
Wybieram takich poetów i poetki, których dobrze pamiętam.

Uczyłeś się ich na pamięć?
Tak dosłownie to nigdy. Ja ich po prostu tak dużo czytałem – już od podstawówki – że same wlazły mi do głowy. Na przykład w podstawówce czytałem dużo skamandrytów i moim ukochanym poetą był Tuwim. I pisałem wtedy wiersze, które były bardzo wtórne wobec Tuwima.
Ale z reguły jest tak, że jak już mam pomysł na poetę, to znów go czytam.

Czy w takim momencie nasiąkania danym autorem robisz analizy formalne wierszy?
Chodziłem kiedyś nawet na zajęcia z poetyki. Już na studiach doktoranckich, więc stosunkowo późno. Uczyliśmy się tam o tych wszystkich rymach, rytmach, rodzajach wierszy itd. Pamiętam ciągle nazwy tych rytmów, ale dziś już nie wiem który to który. Pracuję głównie na słuch. Nie liczę zgłosek, nie robię sobie drabinek.
Czytałem też ciągle te same wiersze, tych samych poetów – tak, jak się słucha piosenek. To trochę tak jak ktoś, kto nawet niekoniecznie ma świetny słuch muzyczny, ciągle słucha jednego kawałka, to w końcu nauczy się melodii.

Co nie znaczy, że potem to zagra.
Ale może zagwiżdże albo zanuci.
Czasami mam chwile zwątpienia i wtedy sobie liczę zgłoski, tak na wszelki wypadek. Chociaż najczęściej jednak na słuch. W wierszach wolnych też jest rytm, tylko mniej oczywisty. Nie tak regularny. I też fajnie się je pisze. W przypadku Różewicza to na przykład krótkie linijki i kwestia tego, w którym momencie tę linijkę należy podzielić. To timing całego utworu, który jest mniej oczywisty niż w regularnych wierszach.

fot. Antoni Tyszkiewiczfot. Antoni TyszkiewiczŁatwiej ci się pisze wiersze rymowane czy białe?
Teoretycznie przy tych rymowanych, o regularnej formie, łatwiej złapać ton wiersza. Ale nie wolno zapominać o rymie, który rządzi się swoimi prawami. Szukam rymów i czasami dopiero za nimi idzie myśl. Na przykład kiedy pisałem wiersz Emily Dickinson o Gran Derbi – już wiedziałem, że w ostatniej zwrotce będzie rym spadź-grać, i że będzie tam, że Messi zagra. Ale oczywiście miał też zagrać Ronaldo – i dwóch pozostałych rymów strasznie długo nie mogłem znaleźć. Były jakieś rymy w stylu ,,liściu-boisko", była na przykład wersja ,,Patrzyłam, jak smakują Uciech / spijając słodką Spadź / Ronaldo – na Boisko wrócił / I Messi też miał grać”, ale tam te uciechy mnie uwierały, wydawały mi się jednak przesadne. No i nagle ni stąd, ni zowąd do jednej z kolejnych fraz o Ronaldo – tym razem, że ,,Ronaldo – był do Meczu gotów” wyskoczył mi rym ,,Czekałam – długo – patrząc z boku”, no i to patrzenie z boku strasznie mi się spodobało, właśnie nadało końcówce trochę inny niż pierwotnie zamierzony sens.

Sylvia Plath, „Telewizor plazmowy”

Człowiek ze sklepu zostawił cię tutaj,
Na środku blatu. Milczysz.
Nie wiemy, jak cię włączyć przez dekoder,
Choć dali nam pilota. Nie umiemy
Zmusić cię do mówienia. Naciskamy
Różne guziki na oślep. Nie działają.

Pochłaniasz dźwięki. Nic cię nie dotyczy.
Krępuję się jeść w kuchni, od kiedy tam stoisz,
Czarny jak nagrobek jakiegoś Sony’ego.
Na pewno umarł młodo, w Missouri. Nie chcę [cię tutaj.
Jestem jednak bezradna. Każdy protest
Zapada się w ciebie razem z onieśmielonym [światłem.

Wyglądasz jak miejsce kultu.
Z pewnością przybyłeś z kosmosu
Od obcych bogów. Spadłeś nagle z hukiem
Na prerię, w pełnym słońcu, wypalając trawy.
Zrobili cię z meteoru, z kości dawnych zwierząt.
Mogłabym ci bić pokłony na podłodze.

Twoje milczenie to pozór. Wystarczy
Uruchomić dekoder i wszystko się zacznie:
Mówienie językami, opętańcze krzyki,
Z jednego w drugi, i znowu. Nie wiem, czy to [zniosę.

Jak mogli cię tu zostawić, jak przerośniętą [kopertę
Z listem po mandaryńsku, o czyjejś chorobie.
Nie jesteś mi potrzebny. Wszystko, co ciekawe,
Mogę oglądać przez Internet. Jutro
Zadzwonię do tych ze sklepu, niech wezmą cię z [powrotem.
Dotykam cię na próbę, po raz ostatni.
Gładki i płaski, nie masz zapachu.

Jest taki słynny cytat z Cwietajewej: „Poeta z daleka prowadzi rzecz/ Poetę daleko prowadzi rzecz”. Rosyjską ,,riecz” przełożono tu jako „rzecz”, choć podstawowym znaczeniem rosyjskim tego słowa jest „mowa”. Choć to bufonowato brzmi, że odnoszę to do ,,nowych wierszy”, to bardziej pasuje do poważniejszej poezji.

Ale tak czy siak – dlatego właśnie te wiersze mają tak dużo wersji, ciągle mi coś nie pasuje.
Często najłatwiej mi się pisze początek. Działa taki element pierwszego rozpędu, który czasami trwa bardzo krótko, starcza mi na początek wiersza, a potem dopiero zaczyna się cała dłubanina. W okolicach połowy, dwóch trzecich następuje załamanie, kryzys. Na przykład początek wiersza „Harry Potter” Lechonia napisałem bardzo szybko i miałem poczucie, że to jest bardzo Lechoniowe, podobne na przykład do „Mickiewicza zmęczonego”.

Czyli każdy pastisz ma swój odpowiednik w twórczości danego poety?
Nie, właśnie staram się tego unikać. Nie chciałbym, by to było coś w rodzaju „o szyby deszcz lajków uderza jesienny”. Zależy mi raczej na oddaniu tonu danego poety. Chociaż w drugim ,,nowym wierszu”, który w ogóle napisałem, pastiszu Szymborskiej, jest jednak wyraźne nawiązanie do jej wiersza ,,Atlantyda” (tam jest ,,Istnieli albo nie istnieli”, a u mnie ,,Polubią / albo nie polubią”). Ale potem starałem się już nigdy tego nie robić.

Czy to, że publikujesz te wiersze na Facebooku, jakoś cię ogranicza?
Często te wiersze początkowo są dłuższe. Dopiero potem wywalam. Właśnie ze względu na formę facebookową, bo nie chcę, żeby wyświetlił mi się komunikat „TL,DR – too long, didn’t read”. A poza tym najczęściej krótsza wersja jest jako całość po prostu lepsza. Więc skracam. Choć czasem żałuję.

Mówisz o formie, a tematyczne ograniczenia?
To kwestie etyczne. Jako że wszystkie te wiersze mają charakter zabawowy, nie napisałbym na przykład o ludziach, którzy masowo toną na Morzu Śródziemnym, próbując dostać się do Europy. Albo o innych niezwykle ważnych czy tragicznych rzeczach tego typu – które zupełnie nie pasują do tej pastiszowej formy. To byłby zgrzyt już tak duży, że chyba komputer by się rozleciał. Nie ten ton.

Ale do tryskających optymizmem „nowe wiersze” też nie należą.
Wiadomo, że jest w nich trochę rozpaczy, frustracji, melancholii. „Nowe wiersze” mogą być o tym, że jest nudno, samotnie, a nawet depresyjnie – jednak wyłącznie w osobistym wymiarze. I też są to – choć nie chcę w ten sposób ujmować im wagi – te sławne ,,problemy pierwszego świata”.

Którzy jeszcze poeci napiszą „nowe wiersze”?
I tu pojawia się problem, bo na początku brałem sobie poetów, którzy byli dla mnie najłatwiejsi, bo ich najwięcej czytałem. Została mi jeszcze Marina Cwietajewa, ale jest strasznie trudna technicznie. W rosyjskim w ogóle jest łatwiej pisać rymowane wiersze – dzięki innemu akcentowaniu, np. „zwiezdA” - „kriesłA”. Po polsku „gwiazda” i „krzesła” już się niekoniecznie rymują. Przy tym u Cwietajewej jest dużo rymów wewnętrznych i jeszcze taki bardzo strzelany w pewnym sensie rytm.

Co to znaczy?
Dużo krótkich wykrzykników. Jeżeli chce się w to miarę jeden do jednego oddać, trzeba używać rymów męskich, które po polsku brzmią strasznie sztucznie.  Chyba najlepsze tłumaczenie Cwietajewej na polski, jakie czytałem, to przekład wiersza „Tęsknota za ojczyzną”, zrobiony przez Barańczaka. Barańczak zrezygnował po prostu z tych rymów męskich, oddając ten rytm w bardziej nieoczywisty sposób – ale po polsku lepiej to brzmi.

Dlaczego wybierasz samych nieżyjących pisarzy?
Pierwotnie sam pomysł zabawy był taki, że bierzemy jakiegoś bardzo znanego i takiego już „pomnikowego” poetę i zderzamy go z nowoczesnością. W sposób oczywisty będą to najczęściej ludzie nieżyjący, bo pochodzący z tzw. kanonu. Nie mówiąc też o tym, że ja po prostu słabo znam współczesną poezję, bardzo chciałbym to w najbliższym czasie nadrobić. Także ostatecznie może to nie będą tylko nieżyjący.

Do czego ci służy poezja?
Nie umiem odpowiedzieć na to pytanie, bo nie chciałbym odpowiedzi sprowadzić do tego, że po prostu lubię czytać wiersze. Bo lubię to jeść oliwki.

Zielone czy czarne?
Zielone. Nie wiem, jak ludzie mogą jeść czarne.


Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL.