Poza Schengenią

GORAN INJAC: Wystawa „Płeć? Sprawdzam!” korzysta z koncepcji Europy Wschodniej. Czy nie ma w tym protekcjonalizmu: jakaś przestrzeń łaskawie otrzymuje szansę zaprezentowania się jako „pozytywny inny”?
TANJA OSTOJIĆ: Wierzę, że w przypadku artystów z Europy Wschodniej i z Bałkanów kontekst, z którego pochodzą i w jakim żyją, jest jednym z najważniejszych poziomów rozumienia ich sztuki. Choć oczywiście równie istotny jest moment, w którym się ten lokalny kontekst przekracza, nawiązując do spraw bardziej ogólnych, do czasów, w jakich żyjemy. Moim zdaniem istnieją jednak pewne cechy wyróżniające autentyczne dzieło sztuki z byłego bloku wschodniego. W większości przypadków niesie ono jakiś ładunek powagi, tragedii, głębi – jak u Dostojewskiego, wrażenie dorastania nie tylko w innej estetyce, ale w innym systemie wartości, w przestrzeni wielkiego kryzysu, a zatem ze specyficznym poczuciem odpowiedzialności wobec czegoś, co nazwałabym misją kształtowania sensu. W dużej mierze chodzi również o inny kontekst samej produkcji artystycznej. Niekoniecznie takiej, która jest podporządkowana wyłącznie wymogom rynku sztuki.

W Twoim przypadku związek między miejscem, gdzie się urodziłaś, a problemami, jakie podejmujesz w swoich pracach, jest dość ścisły. Interesuje Cię choćby temat „lepszej” i „gorszej” Europy. Jeden z Twoich projektów dotyczył nielegalnego przekraczania granic państwa.
Jeszcze lepszym przykładem jest mój interaktywny projekt strony internetowej „Looking for a Husband with EU Passport”. Mimo że projekt już się zakończył, a ja jestem po rozwodzie i bez tego „lepszego” paszportu – fizyczne, polityczne i ekonomiczne granice Unii Europejskiej wciąż są dla mnie tematem badań i prowokacji.

To specyficzne prowokacje. „Szukam męża” było skrajnym upolitycznieniem tego, co prywatne, intymne.
Jako prawdziwa feministka to właśnie robię: upolityczniam swoją sytuację osobistą. Realizując ten projekt, wykorzystałam własny paszport – jako dowód mojego społecznego i politycznego istnienia oraz własne ciało – z wszystkimi jego płciowymi, rasowymi i wiekowymi wyróżnikami. Takie było założenie: przez własne ciało i przez osobistą historię sproblematyzować wszystkie restrykcje związane z wizami, pozwoleniem na legalny pobyt i pracę, swobodą poruszania się i prawem obywatelstwa krainy „Schengenii”.

W jaki sposób zamienia się fragment własnej biografii w dzieło artystyczne?
Projekt trwał pięć lat, zaczęłam go w sierpniu 2000 roku od zamieszczenia ogłoszenia. Potem były setki listów, wybieranie kandydata, pierwsze spotkanie z przyszłym mężem – zaaranżowane jako publiczny performans, ślub, przeprowadzka do Düsseldorfu, a w końcu rozwód („Divorce party” otwierała moją wystawę „Tymczasowy Urząd Projektu Integracyjnego” w Project Room Galerii 35 w Berlinie). Towarzyszyły temu wielokrotne wizyty w ambasadzie, niezliczone wnioski o wizy, rozmowy z policją imigracyjną i wszystkie te sprawy, przez które musi przejść ktoś, kto chce przez małżeństwo dostać się do lepszego, unijnego świata. Mnie się nie udało, nie dostałam nawet karty stałego pobytu. Tak to pokrótce wyglądało. Żeby uzyskać prawa, które według przepisów Unii Europejskiej mi nie przysługują – świadomie i dosłownie zastosowałam strategie stojące poza prawem. Podobnie jak w projekcie „Nielegalne przekroczenie granicy” z 2000 roku, ta taktyka miała unaocznić iluzoryczność i wybiórczość szlachetnych zasad demokracji.

Tanja Ostojic, „Szukam męża
z unijnym paszportem” [2000-2005]
/ dzięki uprzejmości artystkiTej pracy szczególną siłę nadaje perspektywa kobieca. Gdyby jakiś artysta zrealizował męską wersję projektu, coś w stylu „Looking for a Wife…”, czy efekt byłby równie mocny?
Na to pytanie nie opłaca się odpowiadać hipotetycznie, byłoby ciekawie spróbować [śmiech]. Zarówno w moim archiwum „Projektu Integracyjnego”, jak i w ręcznie wykonanym tomie „Wedding Book” (jeden z dwóch istniejących egzemplarzy prezentowany jest na wystawie w Zachęcie, jako część projektu „Looking for a Husband”), znajdują się wypowiedzi ludzi, którzy również zdecydowali się na małżeństwo, żeby dostać unijne papiery. Jest wśród nich artysta z Prištiny, który ożenił się w Berlinie i mężczyzna z Belgradu, pracownik kultury, gej, który wziął ślub w Brukseli. Różnica polega na tym, że oni nie zamienili swoich decyzji i swoich ślubów w sztukę. W dokumentacji projektu są też trzy przykłady interwencji przeprowadzonych na moim ciele – na fotografii mojego ciała towarzyszącej ogłoszeniu „Szukam męża” – przez członków organizacji gejowskich z Belgradu. Po tych przeróbkach mój anons czyta się jak ofertę mężczyzny albo transseksualisty, który szuka męża z unijnym paszportem. Cała historia staje się dzięki temu jeszcze bardziej kompleksowa, szczególnie kiedy pamięta się, że bycie homoseksualistą w Serbii wciąż jest tabu, a członkowie gejowskiej społeczności pozostają pod straszną presją i często są przedmiotem agresji.

„Integration Impossible?
The Politics of Migration
in the Artwork of Tanja Ostojić”
argobooks, Berlin 2009
/ dzięki uprzejmości artystkiCzy zależało Ci na tym, by ten projekt miał charakter bezpośredniej interwencji?
Chciałam przede wszystkim wyraźnie opowiedzieć o ekskluzywizmie „Schengenii”. I pokazać jedną ze strategii przekraczania granic, którą już od ponad stu lat zmuszeni są stosować emigranci na całym świecie. Media i dyskryminacyjne przepisy unijne, które są jakąś formą nowego kolonializmu, bardzo często traktują emigrantów jako abstrakcyjną, wyobcowaną z reszty społeczeństwa, jednolitą grupę. Ważnym aspektem mojej pracy jest przeciwstawienie osobistej i bezpośredniej wypowiedzi takiemu abstrakcyjnemu spojrzeniu. Oprócz pokazania siebie samej i mojej prywatnej historii zbierałam też osobiste historie innych ludzi. Wszystko po to, by publiczność miała dostęp do różnych, indywidualnych punktów widzenia i zdała sobie sprawę z powagi tematu. Żeby widz mógł się utożsamić: ze mną, z nimi, z nami.

Na wystawie „Płeć? Sprawdzam!” pokazywane są też zdjęcia z Twojego performansu „Personal Space”. Postawiłaś w nim szczególne wymagania przed publicznością.
„Personal Space” pierwszy raz wykonałam na drugim Jugosłowiańskim Biennale Młodych w 1996 roku. Moja głowa, twarz i nagie ciało były wygolone i obsypane białym, marmurowym pyłem. Podczas oficjalnego otwarcia wystawy dwie godziny stałam bez ruchu w kwadracie usypanym z tego samego marmurowego prochu. Dynamika tego performansu była przede wszystkim wewnętrzna. Uważny widz, jak w niemym filmie, mógł śledzić zmiany mojego wewnętrznego stanu, obserwując moje oczy, twarz, pozycję, w której stałam i mój oddech. Na przykład moje pięści zaciskały się, kiedy pojawiało się napięcie i otwierały, kiedy byłam rozluźniona. Wszystko zależało od tego, kto i w jaki sposób na mnie patrzył. Komunikacja z widzem, który automatycznie stawał się współuczestnikiem, polegała na niewiarygodnie mocnej i głębokiej wymianie energii. Ale chodziło też o pokazanie braku przestrzeni dla indywidualności, o badanie granic tożsamości indywidualnej – w odniesieniu do lokalnych i globalnych frustracji.

Myślę, że w dużej mierze ten performans był odpowiedzią na rzeczywistość serbską lat dziewięćdziesiątych. Czy powtarzałaś go potem, w innych okolicznościach?
Realizowałam „Personal Space” kilka razy w różnych częściach Europy i nigdy nie miałam wrażenia, że go po prostu powtarzam. Okoliczności sprawiały, że brzmiał zupełnie inaczej. Ale kiedy Bojana Pejić zaproponowała mi, żebym wykonała performans podczas zamknięcia wystawy „Gender Check” w Wiedniu, nie zgodziłam się. Od pierwszego wykonania performansu minęło 14 lat, żyjemy w innym czasie, inne problemy są aktualne.

W jaki sposób sztuka, którą tworzysz funkcjonuje w przestrzeni publicznej?
Myślę, że dość dobrze: zazwyczaj nie kończy się na wystawach w instytucjach kultury. W sztuce cenię rzeczy, które są precyzyjne, głęboko uzasadnione politycznie i społecznie, i realizowane w jakimś konkretnym celu. Ważne jest dla mnie poczucie humoru i konsekwencja, ale też gotowość podjęcia ryzyka i przyjęcia na siebie odpowiedzialności, wreszcie empatia. Przestrzeń publiczna jest dla tak rozumianej sztuki naturalnym kontekstem.



tłumaczenie: Goran Injac i Joanna Wichowska

Ten artykuł jest dostępny w wersji angielskiej na Biweekly.pl.