To całkiem zabawne, że mój dziadek nigdy nie wrócił z wojny. Może gdyby umarł, toby zabawnie nie było, ale rzecz w tym, że wrócił i nie wrócił jednocześnie.
A to było tak:
wyjechał i była za nim tęsknota i smutek, było wielkie czekanie na powrót, był brak listów, aż wreszcie dziadek wrócił, pojawił się pozornie taki sam, z tym samym ciałem, może włosy mu się zmieniły, z czarnych stały się siwe, może twarz się postarzała, ale dziadek wrócił,
dziadek wrócił niewątpliwie, tak nam się wydawało,
ale przecież nie wrócił, jak się okazało później.
Tak mówił dziadek:
wszystkie Włodki, które we mnie były, zniknęły pod ziemią.
Bałem się zadawać więcej pytań, zwłaszcza że dziadka zawsze jakby trochę nie było. A gdy był, to zgarbiony, niewielki, a jednocześnie tak duży, bo jego ciało miało blisko sto dziewięćdziesiąt centymetrów, więc nie tak mało, a jednak obok pieca siedział zupełnie mały, pochylony w jedną stronę jak wierzba płacząca, i jak o tym teraz myślę, to wydaje mi się, że każda płacząca wierzba jest od mojego dziadka szczęśliwsza. Nie wiem, jak wiele każda wierzba z osobna myśli o swoim życiu, ale cokolwiek myśli, to są to myśli szczęśliwsze niż te, które kłębiły się w głowie mojego dziadka.
A kłębiły się gęsto i najbardziej widać to było po oczach, szarych, suchych jak te kruche gałązki sierpniowe, którym wystarczy iskra, żeby podpalić las, i wystarczyła iskra, żeby podpalić dziadka. Wściekał się wściekłością psa na łańcuchu, gdy babcia zrobiła którąkolwiek ze swoich małych rzeczy nie tak:
gdy skarpeta zacerowana była w sposób odległy od dziadka wyobrażeń,
gdy jajecznica nie była ścięta, tylko rozlazła, jak gluty, jak błoto w styczniu, jak gówno po maślance z ogórkami kiszonymi,
gdy po kościele szli w gości, dziadek zdejmował but, a but szary, niewypastowany,
gdy drzewo do rąbania nieułożone,
gdy kurom nie było nadrzucone.
I wtedy dziadek na chwilę odżywał i odklejał się od pieca, chwytał rózgę, która była jak dziadek nieszczęśliwa, bo stworzona tylko po to, żeby ranić, a jak nie było rózgi, bo rózgi też mają swoją datę przydatności, to chwytał gałązki leszczyny, które ze wszystkich rzeczy na świecie są najgorsze, bo po nich rany nie goją się zupełnie, i lał babcię, czym miał. I tego nie zrozumie nikt, nawet ja tego dzisiaj nie rozumiem, ale wtedy wszyscy oddychali z ulgą, bo to znaczyło, że jeszcze odrobina dziadka jednak została. Dziadek istniał jeszcze odrobinę.
Temat: Opowiadania
Na organizowany przez „Dwutygodnik” wspólnie z Wydawnictwem Czarne i Państwowym Instytutem Wydawniczym konkurs wpłynęło aż 430 prac. Nagrodę główną otrzymał Patryk Zalaszewski za opowiadanie „O tym, jak mój dziadek zaczął znikać”. Wyróżnienia otrzymały Anna Łuczyńska za „nie jest źle” oraz Aleksandra Kasprzak za „Holistyczne uzdrawianie polem kwantowym ogórka”.
18 listopada w warszawskiej księgarni Czarnego odbędzie się pierwsza edycja minifestiwalu „Temat: Opowiadania”.
I chyba tylko wtedy był mężczyzną, tak teraz myślę. Że tyle z przedwojennego Włodka zostało, ta jedna rzecz była niezmienna, czyli ustawianie babci.
On ją ustawia, to nic takiego. On ją ustawia do pionu. On ją ustawia do życia. On ją ustawia, żeby nie odfrunęła.
Radio też się ustawia, żeby nadawało.
Bo jak się babę przez dziesięć progów przewlecze, trzy razy dupę spierze, to dopiero jest dobra.
Wszyscy stali nad Włodkiem, to znaczy moim dziadkiem, całą wsią, całym życiem, całym światem, i mu to powtarzali, a gdy rózga wypadała z ręki, to mu ją podawali, a gdy pot z czoła spływał na oczy, to wycierali, a gdy pojawiały się odciski w tym miejscu, gdzie kończą się palce, a zaczyna dłoń właściwa, to mu je rozmasowywali. Więc bił dalej.
A co na to babcia.
Nie wiem, co na to babcia. Babcia była babcią. Po prostu była. I to jej chyba wystarczało.
Po co mi więcej niż bycie, co ja bym z tym zrobiła,
tak powtarzała w myślach, a czasem nawet na głos.
Może babcia miała rację, może nie było jej potrzeba więcej. O babci też opowiem, ale później.
No więc przesiadywał dziadek przy piecu, zgarbiony, duży i nieduży jednocześnie, a wokół niego toczyło się życie. Nie byłem przecież jedynym dzieckiem, były też inne, krzątające się dzieci, wnuki i prawnuki, i wszystkie lgnęły do dziadka, próbowały się wdrapać na niego, a wtedy w jego oczach coś błyskało, wracało, Włodek znów stawał się dziadkiem, wkładał rękę do kieszeni kamizelki i wyciągał stamtąd cukierki, i wkładał je w nasze rączki, a później wracał do swojego niebycia,
gdzie był dziadek, gdy go nie było?,
i zastanawiał się, skąd te cukierki w ogóle biorą się w jego kieszeniach.
A czasem, gdy dzieci lgnęły i próbowały się wdrapać na jego kolana, żeby być z nim, żeby móc go kochać i w tym kochaniu dorastać, to dziadek podciągał nogawkę i odsłaniał miejsce, w którym kiedyś była noga z grubym udem i silną łydką, a teraz, to znaczy wtedy, już tylko sterczący kikut, i dzieci uciekały z piskiem, a później śniły koszmary o ludziach bez kończyn, a dziadek wcale ich strachem się nie upajał, bo nie o wzbudzenie strachu u dzieci mu chodziło. On tylko chciał, żeby go lepiej rozumiały, żeby ktokolwiek choć odrobinę lepiej go zrozumiał.
Czego te dzieci straszysz, co one ci zrobiły?,
pytali go.
A dziadek nie odpowiadał, wracał tylko do pieca i czasem przy nim płakał, ale szybko łzy znikały od tego nagrzanego, suchego powietrza, i wydaje mi się, że tylko ja je widziałem i to przez moment, przez chwilę.
No więc wrócił dziadek z wojny i nie wrócił jednocześnie i całkiem to zabawne, chociaż nikomu do śmiechu nie było.
Zwłaszcza jak się wściekał, jak klął albo jak milczał z wściekłości. Wściekał się dziadek wszystkimi wściekłościami świata.
Najbardziej go jednak kochałem i nienawidziłem za opowiadanie tego, co było na wojnie. Wtedy mnie to pociągało, jak wszystkie dzieci, a teraz mnie to odpycha, przeraża, paraliżuje, gnieździ się gdzieś we mnie, a jednocześnie teraz wiem, że dziadek, mówiąc o wojnie, nie o niej mówił, tylko o sobie i tym, kim jest.
I ta wojna to były różne opowieści, małe i duże, a dla dziadka wszystkie równie ważne.
O sraniu do francuskich hełmów.
O kochaniu się z francuskimi dziewczynami.
O gżdżeniu się z dziewczynami, które bardzo chciały być Francuzkami, a były tylko brudnymi Polkami.
O wilgoci, błocie i tym dziwnym szumie, który słychać w głowie przez cały czas z braku snu.
O szrapnelach, o huku i ciszy, po której zawsze przychodziło jeszcze więcej szrapneli i huku.
I dźwięki.
Dźwięki były dla dziadka najważniejsze. Pocił się, marszczył czoło, próbując je jakoś nazwać, a gdy mu się nie udawało, wściekał się. Znowu lał babcię i domykał swój cykl szukania siebie w przeszłości.
Czasem jednak udawało mu się nazywać dźwięki, wtedy mówił, mówił bez przerwy na oddech:
uderzenie kamienia w głowę to dwa dźwięki, tylko dwa: jak pęka czaszka i słychać odgłos kamienia o kamień i jak czaszka całkiem ustępuje, wtedy jakby płaski kamień o wodę, plaśnięcie. Jak bagnet wchodzi w brzuch, to jak widły w gnój, słychać mokry dźwięk. W inny mięsień, ręka, noga, nieważne, w brzuch mokry dźwięk, rzygać się od niego chce. Jak człowiek pada martwy od kuli, to ciche szurnięcie, jakby palto spadało z wieszaka na podłogę. Jak upada granat, to jakby głowa koguta się stoczyła z pniaka. Jak w błocie przysypiasz, oczy kleją się ze zmęczenia, to za tobą stukanie jakby palcami o maszynę, to szczury biegają po wilgotnym. I ciągły huk, noc, dzień, huk, jakby burza miała się nigdy nie skończyć. I jak się krew z człowieka wylewa, to mokrą, niewyrżniętą szmatą o podłogę.
I szkoda mi było babci, że musi tego słuchać najczęściej. Ale ona słuchała uważnie i z czułością, a później nastawiała obiadu, śniadania czy kolacji, zależy, kiedy dziadek kończył mówić. I życie toczyło się dalej, upływało, toczyło się i nikt nie chciał od niego więcej. A dziadek mówić przestawał zawsze tak samo. Po prostu nagle jakby się budził z tego mówienia, machał ręką na babcię i mówił:
głupia,
i tyle było z jego mówienia, a później milczał również zawzięcie, jak wcześniej mówił.
A babcia słuchała, całe życie słuchała, nawet jak dziadek mówił rzeczy straszniejsze niż tanki, bomby, szrapnele, okopy, gwizdki, natarcia, odwroty.
Czasami budził się nocą z krzykiem, zupełnie mały, wystraszony, i babcia musiała go gładzić po głowie,
śniło ci się coś?
nie ma
czego nie ma?
mnie nie ma.
Innym razem budził się mokry, jakby dopiero wyszedł z jeziora, i dyszał, strasznie dyszał, a przecież nigdzie nie biegł:
znowu coś ci się śniło
nie
przecież widzę
boli mnie
co cię boli?
noga
zaraz coś ci na nią dam
ta druga mnie boli
I babcia wiedziała, że chodzi o tę nogę, której już nie ma, którą musieli dziadkowi odjąć, bo wdawała się gangrena, a jednocześnie nie wiedziała, jak ta noga może boleć, ale ona bolała naprawdę, nieważne, co mówili lekarze, ona bolała strasznie.
Zabierz tę rękę,
powtarzała babcia.
Przecież to nie moje,
odpowiadał dziadek.
To czyje?
Nie wiem, ale już nie należy do mnie.
Straszliwie to babcię oburzało, ale tylko na początku, później jakby zrozumiała dziadka i po prostu przestała do niego mówić.
A po niej i ja zrozumiałem, że dziadek był brakiem. Brakowało w nim miłości, ciepła, radości, brakowało nogi, a najbardziej brakowało jego, tak po prostu.
I w końcu przestałem bawić się w ganianego, w chowańca, w skoki przez pniaki, a zacząłem bawić się w wojnę, żeby dziadka lepiej zrozumieć.
PIU PIU PIU
Biegłem pod ostrzałem, uchylałem się przed kulami, w dłoniach ściskałem kij o idealnym kształcie, kształcie karabinu, a przynajmniej mojego wyobrażenia o karabinie.
PIO PIO PIO
Odpowiadałem ogniem, uchylając się za osłonami. Pień, wystający korzeń, obórka, to wszystko może uratować życie.
PIU PIU
Nie miałem już siły. To strzelanie, bieganie, skakanie wykończyło mnie zupełnie.
Chyba tak wygląda wojna. Już chyba lepiej rozumiem dziadka i to, dlaczego jest taki zmęczony, tak pomyślałem.
I wreszcie przyszedł ten dzień, że dziadek przestał działać zupełnie, jak radyjko.
Kiedyś wujek Stefek pojechał do miasta i nie było go i nie było, a gdy wrócił, to miał kilka części zupełnie sobie obcych, które połączył w puszkę i ta puszka nadawała ludzki głos i czasem muzykę. Dopytywałem wuja, gdzie ci wszyscy ludzie mieszczą się w tej puszce, ale wujek nie potrafił odpowiedzieć. W końcu puszka przestała nadawać i się zepsuła. Później dowiedziałem się, że to było radyjko. A później dziadek przestał działać jak to radyjko właśnie.
I dziadek zaczął powoli znikać. Prześwitywał jak światło przez cienki papier. Wychudł straszliwie. Wyglądał jak długi patyk z wielkimi skrzydłami. Zaczął mieć tiki. Ruszał się nie wtedy, gdy powinien, jak dziecko, bo dziecko zawsze karci się za to, że za dużo się rusza. Mnie karcili, jak się za dużo ruszałem.
Dalej siadał obok pieca, jednak coraz częściej szeptał coś do samego siebie, robił miny, które czasem były śmieszne, ale z jakiegoś powodu bawiły tylko dzieci, dorosłych nie bawiły zupełnie, oni jakby się trochę bali, a przecież dziadek straszny wcale nie był.
Czasem, coraz rzadziej, babcia prosiła go, żeby coś zrobił, żeby przyniósł drewna, żeby wyszedł na dwór się przewietrzyć, i dziadek czasem to robił, ale zawsze zostawiał głowę. Po prostu ją zdejmował, jak zdejmuje się klosz z sufitu, jak płaszcz z pleców, kładł ją koło pieca i szedł, szło jego ciało, a zostawał on, zostawała jego głowa, i to złościło babcię, a on odpowiadał zawsze tak samo:
a na co mi to.
I tyle, koniec jego opowieści. Na co mu to? Nie wiem.
A później coraz więcej siebie odkładał na bok. Czasem odkręcał rękę, prosił mnie nawet, żebym mu pomógł, bo ciężko jedną ręką odkręcić drugą rękę, jakby śrubę. Pomagałem, a babcia się na mnie złościła,
a zostaw go, jak taki głupi, niech sam se odkręca,
i tyle, musiałem przestać pomagać. Ale dziadek nie przestał odkładać kawałków siebie na bok. Jak nie chciał słuchać, odkręcał uszy, jak nie chciał patrzeć, wyciągał oczy. Któregoś razu wróciłem po kościele do domu i znalazłem na taborecie, obok dziadkowego fotela, królika. Ucieszyłem się oczywiście i od razu chciałem go podnieść, chwyciłem i…
pufff, nie ma. Rozleciało się!
I to nie królik był, tylko dziadka włosy bielutkie, które odłożył na taboret.
No więc coraz częściej dziadek odkładał siebie na bok i coraz częściej zapominał po to wrócić. I któregoś razu, jak przyjechał wuj Stefek z dziećmi, których ja szczerze nie znosiłem i opowiadać o nich tutaj nie będę, to dzieci jego w żarcie zabrały dziadkowe ramię, które leżało na kredensie, i wyniosły w pole, i nie mogliśmy go znaleźć, i tyle, już po dziadkowym ramieniu było. Strasznie im wuj Stefek za to wtłukł, zwłaszcza że chcieli winę na mnie zgonić, ale tutaj dziadek mnie obronił i huknął otwartą dłonią w stół, i kazał mnie zostawić w spokoju.
Bardzo kochałem mojego dziadka.
Bardzo za nim tęsknię.
Chce mi się płakać.
A później dziadek coraz rzadziej wychodził, aż przestał wychodzić zupełnie. Wsiąknął w dom. Zaczął go przypominać – skóra biała, sucha, jak bielone wapnem ściany.
A wcześniej co rano robił obchód, a ja, jak tylko udało mi się wstać, biegłem za nim, nie mogąc dotrzymać mu kroku. Szedł wpierw przez podwórze, uważnie sprawdzając, czy obórka stoi cała, czy drewno narąbane, czy klocki nie poginęły, czy zwierzęta spokojne, czy śladów po lisach nie ma, bo jak lis się na podwórzu zadomowi, to kaplica, po kurach. Na końcu podwórza stawał, przed nim rozciągało się nieskończone pole, a ja stałem obok niego, mały, nic nieznaczący, może jakbym zniknął, to nic wielkiego by się nie stało, a przede mną cały świat i tam na horyzoncie jego koniec, za którym już nic nie ma. I to niebo: czerwone, jakby smok w nie zadął, rozpalone, a to wszystko takie straszne i piękne jednocześnie.
Chyba wszystko może jednocześnie być:
piękne i brzydkie
straszne i łagodne
smaczne i obrzydliwe
można być i nie być jednocześnie
i można kochać i nienawidzić jednocześnie.
I dziadek już nigdy nie mógł zrozumieć pola. Tego, że ziemia jest płaska, gładka, gotowa, żeby po niej pługiem przejechać. Dziadek zapamiętał inną ziemię, która bardziej przypominała księżyc. Ziemię kraterów, błota i okopów, które są jak korytarze w mrowisku, a w tym mrowisku dziadek: moja mrówka pełzająca w trakcie gnijącego końca świata.
I dziś wiem, jak wygląda wojna. Widziałem dużo filmów, dużo zdjęć i dokumentów. Potrafię sobie wyobrazić, co widział dziadek, ale łapię się na tym, że nie mam pojęcia, jak on widział. Jak patrzył? Jak go to poruszyło? Jak go zabiło?
Czasem wydaje mi się, że to wszystko kłamstwo, że żadnej Wielkiej Wojny nie było. Nie było kraterów w ziemi, niekończącego się dzwonienia w uszach i murzyńskich piechurów z wielkimi kolczykami w nosach, którzy dziadkowi śnili się do końca życia. Życzyłbym tego dziadkowi, ale niestety to wszystko się wydarzyło: był gaz, który pachniał świeżo skoszoną trawą, były głębokie rowy, w których człowiek ukrywał się, a ziemia przysypywała go z góry, jak cukier puder przykrywa ciasto.
Dlaczego tak musiało być?
No więc dziadek wrócił ciałem, ale nie myślami, z wojny. Nie głową.
W tym zamieszaniu wojennym różne cuda się zdarzały, nieraz czyjeś ciało się zawieruszyło i wrócił człowiek do matki bez ciała, no to i Włodek się zawieruszył, ale że jego ciało wróciło, to nie ulega najmniejszej wątpliwości
tak powiedział bardzo mądry wujek Zenek, który był bratem ciotecznym dziadka i który na wojnę na szczęście nie pojechał.
A dziadka było z każdym dniem mniej i mniej.
Mniej i mniej.
Mni j i mni j.
Mni j i ni j.
M i j i m i j.
Mniej.
I wszystko zaczęło się zmieniać. Zrozumiałem, że w życiu nie ma nic stałego. Najtrwalsza rzecz w świecie może się zmienić ot tak i nic nie możemy na to poradzić. Możemy się tylko z tym pogodzić i żyć albo nie pogodzić i umrzeć za życia.
Zorganizowano dziadkowi osobny pokój na górze. Rano dziadek dostawał tabletkę, do tabletki szklankę wody i wracał do siebie. Spał. Budził się. Schodził. Jadł. Wracał. Spał. Schodził. Kolacja. Tabletka. Szklanka wody. Wracał. Spał. Budził się. Schodził. Jadł. Wracał. Spał. Schodził. Kolacja. Tabletka. Szklanka wody. Wracał. Spał. Budził się. Schodził. Jadł. Wracał. Spał. Schodził. Kolacja. Tabletka. Szklanka wody. Wracał. Spał. Budził się. Schodził. Jadł. Wracał. Spał. Schodził. Kolacja. Tabletka. Szklanka wody. Wracał. Spał. Całe życie dziadka to były schody i podróże w górę i w dół.
I przyszedł taki dzień, że wujek Zenek usiadł z nami wszystkimi, to znaczy ze wszystkimi dorosłymi, a ja po prostu przecisnąłem się pomiędzy nogami pod stół i słuchałem, i gdy usiadł, to poruszył temat dziadka, który spał u siebie na górze, więc przy stole go nie było, i wtedy wujek Zenek powiedział:
może i lepiej byłoby go do wariatów wysłać,
i pamiętam dźwięk i zapach tych słów, których nie rozumiałem, ale które wzbudziły we mnie odrazę, i nie tylko we mnie, bo wtedy mówić zaczęła babcia.
A mówiła jak karabin, szybko i mocno, i rzucała przekleństwami pierwszy raz i pierwszy raz wyrzuciła wszystkich z domu. Tylko ja pod stołem zostałem, zasłaniając uszy od tych wszystkich brzydkich słów, ale dłonie były zaporą za słabą na słowa, więc docierały do mojej głowy, a później wszystko ucichło i babcia znów była babcią, a wujek Zenek jeszcze długo nie przyjeżdżał i nigdy więcej tematu dziadka nie poruszył. Coś jednak zostało wypowiedziane na głos i nigdy ze świata nie zniknęło. Czasem, jak się coś wypowie na głos, to dźwięki szybko znikają, ale brzydki zapach zostaje, zostaje po nim nieskończone echo. Zupełnie jak po martwym kocie w piwnicy.
