FORMY CHOPINA DLA JASIA:
Zaczynamy!

– Tak, Jasiu?…

– Czy mógłby mi Pan coś-tam coś-tam powiedzieć o formach muzycznych Chopina? Ile jest tych form?

– To bardzo dobre pytanie, jak mówią Amerykanie. Przypomnę ci pytanie z egzaminu Alicji na… na Królową, kiedy Czerwona Królowa ją pyta: „A języki znasz? Jak będzie po francusku fiddle-de-dee?”. Alicja czuje się zgubiona: „To nie jest po angielsku”, zdążyła powiedzieć. A Czerwony Majestat na to: „A kto mówi, że jest?”. I w ostatniej chwili Alicji przychodzi taka myśl: „Jeżeli mi powiesz, w jakim języku jest fiddle-de-dee, to ja ci powiem, jak to jest po francusku”.
Mój drogi, musimy sobie powiedzieć, w jakim języku rozmawiamy. W twoim coś-tam niewiele da się powiedzieć. Język muzyki s ł y s z a n e j  jest różny od języka muzyki analizowanej, a ty chyba chciałbyś się coś dowiedzieć o tym pierwszym, a niekoniecznie o tym drugim. W ogóle jest wiele języków, w których się mówi o muzyce. Więc twój temat tylko trochę jest możliwy. Ktoś kiedyś powiedział: „żeby dojść do celu, trzeba ruszyć w drogę”. Zaczynamy.
Ile jest tych form? – pytasz. Trochę śmiesznie brzmi to pytanie (zapewne Krysia cię o to spytała), mimo to lepiej oczywiście wiedzieć zawczasu. Zgoda. Dokładnie określić nie sposób, chodzi o bardzo skomplikowaną definicję słowa „forma”. Jeżeli orientujemy się według nazw kompozycji nadanych przez Chopina, to przecież niektóre tytuły nie są nazwami form. Form jest około dwudziestu, ale niektóre pojawiają się u Chopina tylko jeden raz, czyli w jednym utworze, niekiedy jako forma mniej wynalazcza, a u Chopina to rzadkość. W wielkim dziele Chopina mamy, z całą pewnością, szesnaście najważniejszych form muzycznych i te w pierwszym rzędzie musimy poznać.

– O, szesnaście! Toż tyle lat ma Krysia!

– Wspaniale, łatwiej ci przyjdzie zapamiętać. Te najważniejsze formy fortepianowe Chopina to: polonez, mazurek, walc (czyli trzy formy taneczne), preludium, ballada, scherzo, etiuda, nokturn, sonata, koncert, impromptu, kołysanka, barkarola, fantazja, wariacje, nadto pieśń – jedyna forma wokalna.
W tych wszystkich formach fortepianowych uzyskał Chopin wielkość. Pamiętajmy, że są jeszcze i hiszpańskie bolero, i włoska tarantela, szkockie ecossaises, ronda, i trio, a z tymi utworami też się możesz spotkać.
Co do „formy”, zauważ, że używamy tu liczby mnogiej lub pojedynczej. „Formy Chopina”, mówisz to w liczbie mnogiej, liczne formy są u Chopina. Czasem bliskim pojęciem jest „gatunek muzyczny” (jak opera, motet), gatunek zaś często zbliża się do pojęcia „styl muzyczny”. Jeszcze o tym porozmawiamy. Ale mówimy też „forma” w liczbie pojedynczej: forma danego utworu muzycznego, jednej sonaty i innej sonaty. W ogóle każdy utwór ma swoją własną formę i tylko on taką ma.
Pytanie o formę może przybrać znaczenie pytania o struktury, tworzące tę indywidualną formę. Na przykład zadajemy sobie pytanie, jaką strukturę ma utwór albo z jakich struktur się składa, w jakie relacje wchodzą one między sobą. To wyjaśnia nam analiza muzyczna, a ona z kolei wymaga udziału interpretacji.
Strukturami zajmuje się teoria muzyki, która ma swoje sposoby. Ale my zajmiemy się głównie tym, co jest rozpoznawalne słuchowo i w ten sposób wzbogacimy nieco nasze doświadczanie muzyki – no, oczywiście, dodając również wybrane fakty, ponieważ myślenie nie zostanie przez nas wyłączone.

– Rozpoznawalne słuchowo… A jak słuchamy całości utworu?

– Rozpoznając jego części, ich wzajemne relacje, wyczuwając, jaki charakter przybiera materia brzmieniowa, pragnąc ją opisywać itd.

– Jakiś przykład?

– W 1921 roku dwaj muzycy szwajcarscy, Lucien Bourguès i Alexandre Denéréaz, podali listę ośmiu (według nich) najważniejszych cech charakterystycznych muzyki Chopina. Wydaje mi się, że warto poznać tę listę, choć kto inny podałby zapewne jakąś inną. Otóż u Chopina mamy: (1) ciągłość („płynność wydarzeń duszy”), (2) przebieg wahadłowy (fala, oscylacja, rozkołysanie), (3) siłę propulsji, (4) ruch unoszący (plané, płaski lot), (5) silne zróżnicowanie emocji, (6) powietrzną harmonię (aerienneté), (7) blask (lśnienie, iskrzenie, harmonię półprzezroczystą, eteryczność), (8) wibrację pentafoniczną (harmonię rezonansu).
Jak widzisz, wymienione cechy należą do ruchu, do emocji, do cech zmysłowych tej muzyki. Kto dobrze słucha, to odczuje.
Ale teraz p o l o n e z a czas już zacząć. Rozważania ogólne poprzedziły poloneza, były w tej audycji jakby andante spianato do formy poloneza, o którym opowiem ci za dwa tygodnie.

– A co to znaczy spianato?

– Spianato znaczy wyrównany, gładki, równy. Andante wskazuje na krok w umiarkowanym tempie, między wolniejszym largo czy moderato, a szybszym allegretto. Ma na celu przygotowanie wejścia głównego utworu, tak jak dawne preludia przygotowywały (choćby u Bacha, pamiętasz Bacha?) wchodzącą fugę, przy spianato jeszcze emocjonalnie nie obciążając słuchacza; tym silniejszym kontrastem będzie następujący po Andante „Polonez Es-dur” (op. 22), gdyż właśnie mówię o takim wspaniałym utworze Chopina, w którym zresztą bierze też udział orkiestra…