LATA 90.: Dźwięki 9/10

Muzyka jest jednym z najlepszych mierników tzw. ducha czasu. Słuchając słów wyśpiewywanych w piosenkach, możemy uzupełnić naszą wiedzę o nastroje społeczne panujące w danej epoce, a poprzez dźwięki poczuć je. Minęło już wystarczająco dużo czasu, aby spróbować podjąć próbę podsumowania lat 90., kiedy to narodziły się nurty i ikony muzyki wciąż żywe w sercach wychowanych w tamtych czasach nastolatków. Pomimo że w tej dekadzie w muzyce nie powstało nic jakościowo przełomowego, w dojrzałe i piękne postacie rozwinęły się zjawiska zapoczątkowane w latach 70. i 80. Poniższy artykuł w selektywny i nieobiektywny sposób traktuje muzykę tamtych lat, dlatego zabrakło tutaj kilku ważnych gatunków, m.in. sceny rap, kwiecistości popu czy płomieni black metalu. Fanów bloku, kiczu i mroku proszę więc o wyrozumiałość.

Geopolityka a muzyka

Kiedy na początku lat 90. przez cały glob przetaczał się głośnym echem hit poprockowego zespołu Scorpions, świat już rozkoszował się rozprężeniem. „Wind of change” był hymnem upragnionego końca prawie pięćdziesięcioletniej ery zimnej wojny, obfitującej w wiele nerwowych momentów z pogranicza całkowitej anihilacji Ziemi (dzięki bezwzględnie dialektycznej zasadzie o wdzięcznym skrócie MAD – Mutual Assured Destruction).

Euforia i ulga zagościły w wielu sercach na ponad dziesięć lat, czemu przysłużyły się nowe narkotyki pochodzenia farmaceutycznego (meta/amfetamina, MDMA/extasy), popularne szczególnie na dużych imprezach klubowych. Syntetyczność narkotyków szła w parze z syntetycznością lat 90. Szeroko rozumiana sztuczność, wychwalana czy potępiana, stała się znaczącym elementem, który tworzył ducha tamtego czasu. Przejawiała się ona nie tylko w formie wszechobecnych na rynku polimerów, ale też jako przeciwieństwo autentyczności i refleksja nad zmieniającym się otoczeniem.

Wojna z pozorami

W odróżnieniu od fali muzyki punkowej lat 80., która piętnowała błędy merytoryczne – społeczne i polityczne, lata 90. to okres kompletnej krytyki formy, w jaką młodzi ludzie są wtłaczani, kiedy wchodzą w rolę odpowiedzialnych dorosłych. W amerykańskim Seattle narodziła się nowa jakość w muzyce nazwana grunge (z ang. brud lub śmieć), której najważniejszym reprezentantem był zespół Nirvana. Dynamiczny rock o świadomie niedbałym brzmieniu, połączony z mocno emocjonalnym wokalem i przekazem lidera Kurta Cobaina, stał się szybko wzorem kulturowym powielanym masowo przez młodych ludzi na całym świecie. Dodatkowo mit popularności został uświęcony i przypieczętowany nagłą i brutalną śmiercią wokalisty, którego słowa „I hate myself and I want to die” niczym samospełniające się proroctwo zmieniły się w motto wyznaczające styl bycia nastolatków.

archiwum autoraMyślę, że teraz, gdy minęło już kilkanaście lat od tamtych wydarzeń, nie będzie przesadą przyrównanie skali oddziaływania społecznego zespołu Nirvana do The Beatles. Nie bez znaczenia są również podobieństwa i różnice pomiędzy biografiami liderów. John Lennon był aktywistą politycznym, który zginął z rąk szaleńca; Kurt Cobain, ignorujący kwestie polityczne, umarł (według oficjalnej wersji), zabijając sam siebie. Tabu samobójstwa wyłoniło się z cienia milczenia, obrastając mitycznym nimbem. Aktualności i uniwersalności nabrało wówczas najistotniejsze, zdaniem Alberta Camusa, pytanie filozofii: „czy życie warte jest trudu, żeby je przeżyć?”

Postfuturyzm i granice człowieczeństwa

Industrial jako nurt w muzyce oraz estetyce to znamienite domknięcie ery rewolucji przemysłowej, zapoczątkowanej w XIX wieku, która przez pewien czas miała nawet swoją reprezentację w kulturze wysokiej w postaci ruchu futurystycznego. Jego żywot zakończył się wraz z II wojną światową. W czasie powojennej odbudowy i wyścigu zbrojeń wielkie fabryki powróciły co prawda do łask, ale już bez reifikacji i fetyszyzacji technologii. W latach 90., w wyniku procesów postkolonialnych albo po prostu praw rynku, nastąpił schyłek i likwidacja większości wielkich centrów przemysłowych, które z Europy i Ameryki Północnej przeniosły się na inne kontynenty. Wielu ludzi straciło pracę, ale pozostały też ogromne, puste i niszczejące przestrzenie, wypełnione architekturą fabryczną. Ruiny zaczęły fascynować i skłoniły do namysłu nad sensem tego cywilizacyjnego wysiłku, który po ponad stu latach został porzucony.

logo Neue Slovenische
Kunst, źródło: WikipediaW latach 90. w Europie i USA rozwinęły się najważniejsze dla kierunku industrialowego zespoły. Nine Inch Nails Trenta Reznora płytą „The Downward Spiral” niczym taranem zmieniło oblicze współczesnego rocka. Projekt ten przebył ciekawą drogę od nieco nowofalowego brzmienia u początków lat 80., przez fascynację treściami rodem z książek markiza de Sade i filmów Greeenawaya, aż po dojrzałe społecznie, zaangażowane teksty w pierwszej dekadzie XXI wieku. Europa również nie pozostała w tyle, obok prekursorskiego dla tej odmiany muzycznej niemieckiego Einstürzende Neubauten warto zwrócić uwagę na – wywodzący się ze środowiska słoweńskich artystów o sentymentalnej nazwie Neue Slowenische Kunst – zespół Laibach. Motorem napędzającym jego twórców jest refleksja nad nieuchronną katastrofą cywilizacji i odradzającym się pod rożnymi postaciami totalitaryzmem. Ten ostatni watek drążyli tak mocno, że sami padli ofiarą podejrzeń o faszyzm. Połączenie rytmu elektronicznego z patosem o charakterze germańskim przez pewien czas było nawet odbierane ciepło w europejskich dyskotekach.

1,2,3 TECHNO, czyli emancypacja elektroniki

Wraz z końcem dominującej obecności przemysłu następuje czas powszechności komputerów. To już nie wielki piec martenowski, ale malejąca z roku na rok maszyna obliczeniowa budzi pełne zachwytu westchnienia. Jej masowe upowszechnienie rozpoczęło erę poznawania jej kolejnych możliwości, co skutkowało wyłonieniem się kolejnego oblicza sztuczności, które teraz nazywamy wirtualnością lub symulacją. Prowokowało to do badania, do czego zdolne jest ludzkie ciało i psychika wprawione w trans repetytywną, hipnotyczną muzyką. Zapoczątkowana przez zespół Kraftwerk muzyka elektroniczna, która w latach 80. borykała się z problemem kiczowatości, dopiero w następnej dekadzie odkryła swój potencjał. Zespoły takie jak Chemical Brothers, czy Underworld otworzyły wrota nowych doznań, klubowej zabawy innej od dyskotekowego pląsania. Trans i zatracenie stały się hedonistyczną ścieżką prowadzącą do chwilowego zapomnienia codziennych trosk i piętrzącej się wokół szarości. Ścieżka dźwiękowa do filmu „Trainspotting” (filmu o antyprzygodach ludzi uwikłanych w narkotyki) zawiera znamienne słowa, które dobrze obrazują klimat bezsensu i braku zaufania do świata: „Choose Life. Choose a job. Choose a career. Choose a family. Choose a fucking big television, choose washing machines, cars, compact disc players and electrical tin openers. Choose good health, low cholesterol, and dental insurance. Choose fixed interest mortage repayments. Choose a starter home. Choose your friends. Choose leisurewear and matching luggage”.

Nieco innym fenomenem jest twórczość Richarda D. Jamesa, znanego jako Aphex Twin. Udało mu się ukazać naprawdę demoniczne oblicze technologii,  odczarować niewinność i użyteczność maszyn. Psychodela komputerowa w jego wykonaniu na zawsze zmieniła patrzenie na urządzenia, do których, jak pokazuje czas, jesteśmy coraz bardziej przywiązani i skłoniła do przemyślenia na nowo tego, czym może być zło.

Gry i zabawy z establishmentem

Wraz z rozwojem telewizji muzyka już w latach 80. otrzymała w prezencie potężne dopełnienie — obraz, z którego w najdojrzalszy sposób zrobiła użytek w następnej dekadzie. Rozpoczęła się złota era muzycznych telewizji. Powstawały arcydzieła sztuki filmowej — teledyski, które jeszcze mocniej przekazują emocje, symbole i treści, skutecznie przenikając do wnętrza odbiorców.

Jednocześnie utył i okrzepł tzw. przemysł muzyczny, który zaczął rościć sobie coraz więcej praw do decydowania o tym, czego należy słuchać. Wytwórnie muzyczne i tzw. producenci kreowali nowe zespoły lub wymuszali na artystach różnego rodzaju „metamorfozy”. Pragnący zachować niezależność poszukiwali schronienia w małych wydawnictwach. Powodowało to dziwną sytuację, w której z trudem zyskiwana i upragniona przez muzyków popularność często stawała się powodem rozpadu dobrych zespołów. Ciekawą strategię radzenia sobie z tzw. „żelaznymi prawami rynku” zastosował zespół KLF. Duet artystów – którzy co prawda zaczynali nieco wcześniej, w dekadzie poprzedzającej magiczny koniec millenium – pokazał, że jest coś ważniejszego niż sława i pieniądze. Oprócz tego, że byli pionierami gatunku rave, techno czy ambient house, wnieśli wyraźną, acz zaskakującą wizję duchową zaczerpniętą z trylogii „Illuminatus” Roberta Antona Wilsona i Roberta Shea. Będąc u szczytu popularności, pokazali, że nie dla wszystkich pieniądze i sława są celem. Kończąc działalność wykonali symboliczny performance, podczas którego spalili zarobiony przez siebie milion funtów. Nikt przed nimi i nikt po nich nie zdecydował się na tak irracjonalny gest.