PAKT DLA KULTURY [2]: Paragrafy 6-10

„Dwutygodnik” włącza się do dyskusji nad PAKTEM DLA KULTURY. Wśród komentujących m.in. Alina Gałązka, Iwona Kurz, Witek Hebanowski, Paweł Dobrowolski... Za dwa tygodnie ostatnie paragrafy (10-19). Zapraszamy do czytania i pisania!

Jeszcze 9 minut czytania

Pełny poprawiony tekst „Paktu dla kultury” (projekt do dyskusji) znajduje się na stronie Obywateli Kultury.

PARAGRAFY 6-10

PAR. 6
Państwo zobowiązuje się do przestrzegania uzgodnionych minimów usług publicznych w sferze kultury i edukacji, zapewniających podstawowe kompetencje językowe i kulturalne. Zobowiązanie winno obejmować umiejętności praktyczne i teoretyczne zdobywane w powszechnym szkolnictwie obowiązkowym i fakultatywnych programach edukacyjnych.



rys. Rene WawrzkiewiczPaweł Dobrowolski, ekonomista
Obowiązkowe programy polskich szkół już teraz są zbyt obszerne. Dominuje nauka na pamięć. Brak jest samoistnej motywacji ucznia, wystarczyć ma nakaz dorosłych. Poza matematyką oraz komunikowaniem się w rodzimym oraz obcym języku, poznawanie innych przedmiotów powinno być kwestią wyboru ucznia. Uczeń, wybierając pasujący do jego zainteresowań i predyspozycji zbiór przedmiotów i stopień zaawansowania w poszczególnych przedmiotach, pojmie najważniejszą umiejętność w nowoczesnym demokratycznym społeczeństwie: umiejętność samodzielnego wyboru. Dążenie kolejnych lobby filozofów, etyków, plastyków, muzyków, teatrologów itp. do wpychania swoich koników do obowiązkowego programu szkolnego jest cofaniem się mentalnym do XIX wieku.


Zofia Król, wicenaczelna www.dwutygodnik.com
Na tak ogólnym poziomie nie da się oczywiście rozwiązać wszystkich szczegółowych problemów edukacji, których są setki. Wydaje się jednak, że zanim zabierzemy się za edukację dzieci i młodzieży, warto zastanowić się nad edukacją samych nauczycieli. Oczywistym problemem są ich niskie pensje i – co ważniejsze nawet – niski prestiż społeczny. Kiedy po liceum wybierałam się na polonistykę, znajomi z klasy z pogardą pytali, czy chcę zostać nauczycielką. Wyższe pensje to jedno, druga sprawa to odpowiednio pomyślana edukacja nauczycieli przedmiotów humanistycznych i artystycznych, która trwać powinna całe życie i utrzymywać ich łączność z – mimo wszystko prestiżowym – światem kultury i sztuki. Być może to temat na osobny paragraf, albo osobny „Pakt dla edukacji”? Jeśli nie wykształcimy dobrych nauczycieli dla przyszłych odbiorców kultury, zmiany w systemie jej finansowania i organizacji mogą się okazać niepotrzebne.


rys. Monika ZawadzkiIwona Kurz, Instytut Kultury Polskiej UW
Po reformie edukacji w nowo przyjętych podstawach programowych rozmaite zapisy tego rodzaju – nacisk na kompetencje, edukację medialną i artystyczną – się pojawiają. Podstawowe znaczenie ma jednak opracowanie odpowiednich narzędzi, których podstawy z zasady nie dostarczają – programów kształcenia w tej dziedzinie, adresowanych zarówno do uczniów, jak i do nauczycieli. Warto byłoby pewnie założyć coś w rodzaju bazy dobrych praktyk, obejmującej i małe projekty, i programy kształcenia długofalowego w tej dziedzinie.


Jakub Majmurek, filmoznawca, członek zespołu „Krytyki Politycznej”
„Kompetencje językowe i kulturalne” są pewnym kapitałem, jakim dysponują jednostki. Zapisane w punkcie szóstym Paktu zobowiązanie państwa do zapewnienia pewnego minimum usług publicznych, zapewniających edukację w tym zakresie, należy traktować jako zobowiązanie do prowadzenia polityki aktywnie redystrybuującej kapitał kulturowy. Zabrakło jednak zasady określającej kształt i cele takiej redystrybucji. Powinna to być zasada społecznego egalitaryzmu i demokracji, rozumianej nie jako suma wyborczych procedur, ale rzeczywiste uczestnictwo w życiu politycznej wspólnoty, dla którego „pewne minimum kompetencji językowych i kulturalnych” jest niezbędne. Kultura obywatelska nie może być kulturą opartą na dziedzicznym przywileju, przekazywaną jak herb czy pamiątki rodzinne z pokolenia na pokolenie. Musi być kulturą demokratyczną i stwarzającą warunki dla demokracji. Polityka edukacyjna demokratycznego państwa powinna tworzyć zręby dla takiej kultury.



PAR. 7
Władza publiczna jako organizator publicznych instytucji kultury przyjmuje za nie odpowiedzialność, współokreślając ich misję i zapewniając środki na jej realizację, respektując ich autonomię programową i wolność twórczą.



rys. Janek KozaTomasz Cyz, red. naczelny www.dwutygodnik.com
Piękne hasło. Utopijne, ale właśnie po to są utopie. A tak całkiem na poważnie, to wytłuściłbym fragment o współokreślaniu misji. Bo często władza publiczna (generalnie, zdarzają się wyjątki) zachowuje się jak rodzic, który wykłada kasę, sprawdza, czy się zgadza, nie zajmując się tym, co tak naprawdę dziecko robi z tymi pieniędzmi. Współodpowiedzialność – także za misję, program – powinna być wzajemnym porozumieniem co do jakości instytucji. Wtedy władza w pierwszej linii staje się obrońcą instytucji, jej programu i kształtu, bo przecież sama się pod tym podpisała. Fragment o autonomii (i konsekwentnie: wolności twórczej) jest bezwzględny, ale jednocześnie połączony z poprzednim. Nie może być bowiem tak, że jedna i druga strona tylko wysuwa żądania. Przy uszczegółowieniach należałoby rozszerzyć punkt o horyzont czasowy. Misja nie trwa miesiąc, a współodpowiedzialność nie może trwać jeszcze krócej.


Iwona Kurz, Instytut Kultury Polskiej UW

Kłopoty z finansowaniem Muzeum Historii czy Muzeum Żydów są najbardziej spektakularnym przykładem krótkowzroczności myślenia w tej dziedzinie. Nawet wydatkowanie środków na infrastrukturę nie jest należycie planowane – co zatem z działalnością potem? To istotne kwestie w kontekście swoistego boomu inwestycyjnego w tej dziedzinie, nie tylko w perspektywie centralnej, warszawskiej. Zarazem jednak ważne jest zagwarantowanie tego, aby rząd (służebny wszak wobec społeczeństwa) nie traktował podobnych „sztandarowych” inwestycji jako jednostek organizacji swojego PR. Ministerstwa Kultury lubią spełniać taką rolę, niekoniecznie lubimy realizowane w efekcie działania.



PAR. 8
Rząd zobowiązuje się do przygotowania i skierowania do Sejmu zmian legislacyjnych rozszerzających formy organizacyjne i zasady finansowania publicznych instytucji kultury, w tym wprowadzenia tam, gdzie to prawnie możliwe, rad powierniczych oraz stworzenia systemu kapitału żelaznego.



rys. TwożywoJarosław Czuba, zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Audiowizualnego
Postulat ten pojawia się od kilku lat na kanwie dyskusji dotyczącej organizacji działalności kulturalnej. Kiedy analizujemy alternatywę dla dzisiejszych rozwiązań, dyskusyjne wydaje się wprowadzenie możliwości prowadzenia działalności kulturalnej w formie spółek prawa handlowego. Przykład mediów publicznych wskazuje, iż przyjęta w 1993 roku forma organizacyjna Telewizji Polskiej i Radia Publicznego w poważny sposób zaważyła na charakterze działalności tych podmiotów. Tym samym pogodzenie szeroko rozumianej misji publicznej z komercyjną formułą jej realizacji nie wydaje się właściwym kierunkiem.
W kontekście innych rozwiązań dotyczących zarzadzania sferą kultury, co istotne na podstawie już obowiązujących przepisów, a także ze względu na prowadzone prace nad zmianą ustawy, na podstawie projektowanych regulacji znacznie efektywniej będzie można realizować zadania instytucji kultury poprzez powierzenie kierowania nią osobie fizycznej lub prawnej. Tak usankcjonowane kontrakty mogą nadać nowy, ożywczy charakter realizacji zadań instytucji kultury.
Należy zaznaczyć, iż obecnie w parlamencie trwają prace nad rządowym projektem zmian do ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Projekt zawiera m.in. propozycje wprowadzenia dwóch kategorii instytucji kultury: instytucji artystycznych, do których zaliczane byłyby teatry, filharmonie, opery, operetki, orkiestry symfoniczne i  kameralne, zespoły pieśni i tańca, zespoły chóralne oraz jednostki organizacyjne prowadzące zawodowo działalność estradową i rozrywkową oraz pozostałe instytucje kultury. Nie jest to zapewne pełna realizacja postulatu rozszerzania form organizacyjnych działalności kulturalnej, ale jak się wydaje należy tę propozycję uznać za kolejny krok w jego urzeczywistnieniu.
Wprowadzenie w szerszym zakresie rad powierniczych, tak jak ma to miejsce w określonej kategorii muzeów, w przypadku dużych państwowych i samorządowych instytucji kultury wydaje się mieć poważne uzasadnienie zarówno dla organizatora, jak i dla samej instytucji. Niewątpliwie organizator zyskuje możliwość scedowania na radę kompetencji w zakresie bieżącego nadawania i weryfikowania kierunków działalności instytucji, zaś sama instytucja poprzez kolegialny charakter rady otrzymuje szerokie horyzontalnie wsparcie jej działań. Należy jednak pamiętać o zagrożeniach wynikających z wprowadzenia tego rozwiązania. Rady powiernicze stanowią dodatkowy poziom podejmowania niekiedy strategicznych decyzji w zakresie działalności instytucji. Przy zbyt licznym gronie członków, trudności w formalnym sankcjonowaniu decyzji mogą powodować spowolnienie, a niekiedy i paraliż prac instytucji kultury. Dodatkową obawą, często pojawiającą się po stronie organizatora, jest lęk przez sprowadzeniem go do roli jedynie finansującego działalność – bez realnego, często rozumianego jako bieżący, wpływu na funkcjonowanie instytucji.
Kapitał żelazny, rozumiany jako gwarancja finansowa działalności kulturalnej, jest koncepcją głęboko wkraczającą w sferę finansów publicznych. Niewątpliwie, z uwagi na konieczność długofalowego planowania działań, w sferze kultury należy bardzo poważnie rozważyć wprowadzenie dużo bardziej elastycznych zasad uchwalania programów wieloletnich, kreowania ich zakresu i przeznaczenia. Realizowane w niektórych krajach europejskich kontrakty dla kultury (Francja, Holandia) pokazują, iż z formalno-prawnego punktu widzenia realne jest zawarcie umowy, na bazie której poszczególne dziedziny kultury otrzymałyby gwarancje finansowania zaplanowanych działań w ściśle sprecyzowanej perspektywie czasowej. Niezwykle ważnym, choć w przypadku działań kulturalnych równie trudnym do zrealizowania i zobrazowania, elementem kontraktu jest zaplanowanie, osiągniecie oraz zweryfikowanie określonych wskaźników efektywności. Bez zastosowania żelaznych norm skuteczności wprowadzenie żelaznego kapitału, w kontekście wdrażanej reformy tworzenia i realizacji budżetu państwa (budżet zadaniowy), wydaje się nierealne.



PAR. 9
Rząd zobowiązuje się wprowadzić odpowiednie zmiany prawne i organizacyjne, które zapewnią możliwość finansowania kultury z pięciu źródeł: budżetu państwa, budżetów samorządów terytorialnych, środków unijnych, środków prywatnych i finansowania parametrycznego pochodzącego z przemysłów kultury.



Karolina Ochab, dyrektor naczelna Nowego Teatru w Warszawie
Budżet państwa: taka potencjalna regulacja miałaby rozszerzyć uprawnienia do finansowania kultury również przez inne sektorowe ministerstwa, może inne rządowe agencje? Myślę, że lepiej, by rząd działał jednak tylko przez ministerstwo kultury, aby dysponentem części podatków przeznaczanych na kulturę była jedna odpowiedzialna jednostka powołana dokładnie w tym celu (łatwiejsza kontrola decyzji urzędników). Zmiany mogłyby dotyczyć zasad przyznawania środków i przejrzystości procedur.
Budżety samorządów terytorialnych: mają możliwość finansowania kultury juz teraz, bez przeszkód, robią to w możliwym dla siebie zakresie. Są niezależne od siebie nawzajem oraz od państwa i ich decyzje finansowe również. Zmiany mogłyby dotyczyć większego dostępu do tych środków podmiotów niepublicznych oraz przejrzystości zasad finansowania.
Środki unijne: dokumenty strategiczne dotyczące wydawania tych środków przygotowuje rząd, programy szczegółowe wydawania tych pieniędzy przygotowują odpowiednie agendy rządowe, mogą alokować na kulturę ile tylko chcą, nawet 100%, wystarczy potem tylko przekonać do tego pomysłu UE. Czy to jest pomysł?
Środki prywatne: tu chyba dochodzimy do sedna tego postulatu, polegającego na wprowadzeniu regulacji, które zachęcą biznes do lokowania pieniędzy na kulturę. Jak? Rozumiem, że rożnego rodzaju ulgami w systemie fiskalnym.
Rozumiem też, że parametryczne finansowanie pochodzące z przemysłów kultury ma być analogiczne do systemu, w jaki finansowany jest PISF, czyli przez podmioty współtworzące rynek filmowy w Polsce, które są zobowiązane do corocznego przekazywania 1,5% przychodu na rzecz Instytutu. Jak widać, to działa.



PAR. 10
Rząd wprowadzi obowiązek audytu środków publicznych przeznaczanych na kulturę i publikowania w domenie publicznej rocznego raportu merytorycznego i finansowego. Obowiązek ten winien dotyczyć instytucji publicznych, w tym mediów publicznych oraz organizacji pozarządowych i prywatnych instytucji kultury, jeśli ich działalność jest finansowana z funduszy publicznych.



rys. NiczeroPaweł Dobrowolski, ekonomista
Jawność wydawania pieniędzy publicznych zawsze jest dobrym pomysłem. Nie wierzę jednak, by ci, którzy na tych pieniądzach żerują pozwolili na ujawnienie informacji o ich wydawaniu. Mam w tym względzie doświadczenie. W 2005 roku namówiłem kilku posłów do umieszczenia w ustawie o opłatach abonamentowych obowiązku szczegółowego rozliczenia się TVP z wykorzystania pieniędzy publicznych. Niestety, Senat usunął wymóg jawności, gdyż, jak argumentował senator Kazimierz Kutz: znosząc konieczność szczegółowego wskazywania przez zarządy spółek państwowej radiofonii i telewizji, jakie środki zostały przeznaczone na poszczególne audycje służące realizacji misji publicznej, kierował się przekonaniem, iż rozwiązanie to byłoby niezwykle trudne do realizacji i wyegzekwowania. Na nic zdał się przykład choćby Nowej Zelandii, gdzie udział środków publicznych jest wykazywany obywatelom na poziomie poszczególnych programów telewizyjnych...


Alina Gałązka, portal organizacji pozarządowych www.ngo.pl, Stowarzyszenie Klon/Jawor
Proponuję doprecyzować, co rozumie się przez słowo audyt, gdyż nasuwa się silne skojarzenie, że chodzi tu o audyt finansowy, a więc badanie sprawozdania finansowego przez biegłego rewidenta. Wobec liczby instytucji kultury i podmiotów korzystających ze środków publicznych (np. organizacji pozarządowych otrzymujących dotacje w wysokości 2 tys. złotych) wydaje się to zamiarem utopijnym i przerażającym.
Bardzo podoba mi się pomysł obowiązkowego publikowania sprawozdań merytorycznych i finansowych, dla których rzecz jasna, należy opracować wzór. Na razie tylko fundacje posługują się takim wzorem.


Witek Hebanowski, fundacja „Inna Przestrzeń”
Powszechne raporty merytoryczne i finansowe, które obejmować powinny nie tylko organizacje pozarządowe, ale np. samorządowe struktury odpowiedzialne za kulturę – to strzał w dziesiątkę. Barierą nie do pokonania dla wielu inteligentnych, aktywnych urzędników funkcjonujących w obszarze kultury, jest dominująca niemożność urzędnicza, w której „wygrywa” ten, kto się nie wychyla, bo przecież nikt nie promuje skuteczności w działaniu. Z drugiej strony brak jasnych wytycznych – do czego dany urząd, dana instytucja dąży – powoduje, że aktywni urzędnicy, zamiast tworzyć przestrzeń do działania, sami kreują wydarzenia, co zwykle nie kończy się najlepiej. Dlatego pierwszy krok to „zadaniowość” instytucji kultury, kilkuletnie programy rozwoju, a co roku – Konkretne zadania do zrealizowania, z których instytucje kultury rozliczają się publicznie przez raporty i zewnętrzne audyty (szczególnie merytoryczne). Aby instytucje kultury (w tym samorządowe struktury odpowiedzialne za kulturę) potrafiły takie zadania realizować, potrzeba otwartych konkursów na ich szefów, a nie politycznego rozdawnictwa stanowisk.


Iwona Kurz, Instytut Kultury Polskiej UW
Konieczność audytu wydaje się oczywista. Jednak negocjacji i długiego procesu debaty publicznej będzie wymagało stworzenie języka opisu merytorycznego, wypracowanie odpowiednich kryteriów oceny. One, rzecz jasna, zależą zawsze od charakteru programu, stawianych sobie przez organizację/organizatorów celów etc., ale dyskusja na temat podstawowych priorytetów i na temat (w istocie) rozumienia kultury jako dobra wspólnego – zapoczątkowana przez Pakt – powinna trwać.




PARAGRAFY 1-5

PAR. 1
Wydatkowanie środków publicznych podlega zasadzie powszechnego i równego dostępu do kultury i jej instytucji.



Tomasz Cyz, red. naczelny www.dwutygodnik.com
Jeśliby Pakt dla kultury traktować jako rodzaj konstytucji o kulturze – i jeśliby serio (a ja tak to traktuję), bardzo serio traktować zasadę Jerzego Pilcha co do „pierwszego zdania”  jako zdania naznaczającego, po którym albo czyta się dalej, albo wyrzuca z pamięci – to pierwsze zdanie Paktu, a właściwie pierwsze słowo… rzuca cień. „Wydatkowanie”. Coś z ekonomicznej nowomowy, coś ze słownika wyrazów obcych kultury, coś z kruchty (taca, datki). „Litwo, ojczyzno moja…”; „Pani Dalloway powiedziała, że sama kupi kwiaty…”; „Przyglądałem się tej twarzy w osłupieniu”. „Wydatkowanie”. Brrrr. Nie, nie chodzi o to, żeby „na początku było słowo” jak „definicja kultury”. Ale to „wydatkowanie” kierunkuje. Zawęża. Jasne, że kultura nie może się bez pieniędzy obejść. Ale najpierw jest kultura, potem jest wydatkowanie.


Marcin Król, historyk idei
Na pierwszy rzut oka zasada ta wydaje się oczywista. Jednak w istocie ma charakter „socjalistyczny”, to znaczy mówi się o równym dostępie, a nie o szansach na równy dostęp. Różnica ta jest zasadnicza, bowiem drugie sformułowanie ma charakter „liberalny”, czyli dotyczy tych, którzy chcą mieć dostęp do kultury, a nie wszystkich. Kultura ma zawsze charakter hierarchiczny i elitarny. Jej część zawsze nie jest dla wszystkich, więc nie wszyscy muszą mieć do niej równy dostęp. To by mogło na przykład oznaczać wydawanie tomików poezji w olbrzymich nakładach, czy też teatr w każdej gminie. W zupełności wystarczy, że będzie szansa na lekturę poezji czy wyprawę do teatru, a zarówno nasza wolność będzie zaspokojona, jak i nasze ewentualne potrzeby. Nie warto sugerować, że wszyscy chcą dostępu do kultury, bo to nie jest zgodne z rzeczywistością.

Jakub Majmurek, filmoznawca, członek zespołu „Krytyki Politycznej”
Pierwszy punkt przede wszystkim zmusza nas do odpowiedzi na pytanie, co właściwie oznacza „powszechny dostęp do dóbr kultury i jej instytucji”? Pierwsza, intuicyjna odpowiedź brzmi: możliwość kontaktu z produktami (tekstami) kultury i instytucjami zajmującymi się jej produkowaniem i rozpowszechnianiem. Musimy jednak uwzględnić także wymiar produkcji kultury. Dostęp do dóbr i instytucji kultury oznaczałby więc również dostęp do wszelkich instytucji i narzędzi pozwalających produkować teksty kultury i budować społeczne uznanie dla nich, jako tekstów kultury właśnie.
Dalsza intuicja sugerowałaby, że zasada ta ma jak najszerzej zapewnić dostęp twórcom kultury do pozwalających produkować ją narzędzi, a odbiorcom kultury do efektów tej produkcji. Być może jednak w ogóle należałoby zakwestionować tu podział na „twórców” i „odbiorców” kultury. Kultura tworzona jest społecznie, jest produktem nie tyle pojedynczych jednostek, co złożonego pola tworzonego przez twórców, komentatorów, odbiorców. Moment produkcji określonego tekstu kultury jest więc częścią szerszej praktyki społecznej, momentem waloryzacji (kapitalizacji) długiego, „symbolicznego łańcucha towarowego”.
W tym znaczeniu zasada „równego dostępu do dóbr i instytucji kultury” oznaczałaby taką politykę, która umożliwiałaby jak najszerszej liczbie osób wejście w pole, w którym społecznie produkowana jest kultura. Realizująca ją polityka kulturalna państwa musiałaby być częścią szeroko zakrojonej polityki społeczno-ekonomicznej, zapewniającej odpowiednią ilość wolnego czasu i środków do tego, by móc uczestniczyć w polu kultury, pomnażając jego wartość jako twórca-odbiorca.



PAR. 2
Podniesienie poziomu finansowania kultury w budżecie państwa do co najmniej 1% wszystkich wydatków budżetowych, poczynając od roku 2012.
oraz
PAR. 3
Coroczna korekta poziomu finansowania kultury o co najmniej 1% powyżej wskaźnika inflacji.

Mirosław Filiciak, medioznawca
W tych punktach ogniskuje się główne przesłanie Paktu – podkreślenie, że kultura jest ważna, że państwo nie może jej zaniedbywać. Wzrost nakładów do – mocno arbitralnego, przyznajmy – poziomu 1%, to przecież nakłonienie władzy do deklaracji: tak, zaniedbywaliśmy, trzeba to natychmiast zmienić. Efektowny „jeden procent” i spektakularne poparcie dla tej idei sprawiły, że o finansowaniu kultury w ostatnich miesiącach dyskutuje się więcej, niż w ciągu kilku wcześniejszych lat. To wartość sama w sobie. Ale nie udawajmy, że nie ma w tym odrobiny populizmu. Kultura bez wsparcia państwa sobie nie poradzi – ale nie tylko ona. Politycy nie dość dobrze dbają o kulturę. Ale nie dość dobrze dbają też o pielęgniarki, przedszkola etc. – ta lista nie ma końca, sami ją sobie uzupełnijcie. Żeby dać więcej jednym, trzeba zabrać drugim, i nagle przestaje już być tak przyjemnie. Trochę dlatego, że – co aż nazbyt dobrze widać w komentarzach na stronie Paktu – sygnatariusze rozumieją kulturę na różne sposoby. Konflikty są nieuniknione, bo problemem są dziś nie tylko ograniczone środki przeznaczane przez państwo na kulturę, ale też mechanizmy ich dzielenia. I nie chodzi mi o to, że biurokracja, że nie zawsze transparentne zasady, itd. Raczej o to, że część podatników – a więc fundatorów tego jednego procenta – za kluczowy problem kultury uważa cenę biletów do teatru. Innych z kolei teatr zupełnie nie interesuje, za to martwi fakt, że przez ściąganie muzyki i filmów z BitTorrenta może mieć problemy z policją. To są różne światy, różne wizje, różne kultury, a równocześnie równe prawa do współdecydowania o kształtowaniu polityki kulturalnej państwa. Niestety, dyskusja o priorytetach nie jest już tak prosta, jak samo stwierdzenie, że mamy problem. Dobrze jednak, że od czegoś zaczęliśmy – nawet jeśli od końca. Być może Kongres Kultury pokazał, że nie da się inaczej.
I jeszcze tylko jedna uwaga, już nie do tego punktu, lecz do całej dyskusji wokół Paktu. Rozmawiajmy o pieniądzach, bo kultura kosztuje. Ale nie fiksujmy się na ekonomicznej atrakcyjności kultury, bezkrytycznie grzęznąc w niejednoznacznym przecież dyskursie przemysłów kreatywnych. To nie może być kluczowy element legitymizacji łożenia na kulturę. Bo nagle okaże się, że najlepszym przykładem na zasługi sektora kultury dla kraju zostanie radząca sobie nieźle, pomimo niedofinansowania, Telewizja Polska.


Paweł Dobrowolski, ekonomista
Podniesienie wydatków publicznych na kulturę to mrzonka. Jesteśmy w przededniu kryzysu finansów państwa. Rozumiem tych, którzy pomiędzy burdami górników a głodówkami pielęgniarek chcą wydobyć więcej pieniędzy od współobywateli na twórczość. Ale to się nie uda. Polacy od czasów Gierka konsumują więcej niż wytwarzają. Polska należy do krajów, których obywatele ponad przeciętnie dużą część wypracowanego dochodu przejadają. W Polsce udział konsumpcji prywatnej w PKB to blisko 62%. W Chinach 37%. W bliższych nam Niemczech to 56%, czy 52% w Austrii. U braci Czechów 49%, a u Estończyków 55%. Co gorsza, ostatnie trzy lata dały rekordowe deficyty budżetowe. Jeszcze w 2007 roku dług publiczny na głowę każdego obywatela wynosił ok. 13 tys zł. Teraz jest to już ponad 20 tys. zł. Zielona wyspa kupiona była na kredyt. Niespłacone rachunki za nadmierną konsumpcję niedługo nas dogonią. Mając do wyboru pieniądze na benzynę do karetek i radiowozów, a dotowanie sztuki, wiadomo, co woleć będą wyborcy i co wybiorą politycy.
Każdy chciałby zarabiać powyżej średniej krajowej. A każda grupa zawodowa żyjąca z budżetu chce zagwarantować sobie rosnący udział w wydatkach budżetu. Jednak tak jak istotą średniej jest, że aby ktoś był powyżej średniej, to ktoś musi być poniżej, tak istotą budżetu jest, że by komuś dać więcej to komuś trzeba zabrać. Zrealizowanie zawartego w paragrafie 3 postulatu corocznej korekty poziomu finansowania kultury o co najmniej 1% powyżej wskaźnika inflacji oznacza albo podwyższenie podatków, albo zwiekszenie długu publicznego albo zabranie komuś pieniędzy budżetowych. Propozycji nie można traktować poważnie bez wskazania komu podwyższyć podatki lub komu zabrać budżetowe złotówki. Ponadto żądanie stałego lub rosnącego udziału wydatków budżetowych nakulturę jest antydemokratyczne. Jeśli coroczne wydatki na szkoły, szpitale i policję podlegają politycznemu targowi i ocenie bieżących możliwości wspólnej kasy, to nie ma powodu by wydzielanie pieniędzy podatników na kulturę wyjęte było z corocznego politycznego osądu.



PAR. 4
Ustawowo zagwarantowane zrównanie w prawach podmiotów publicznych, społecznych i prywatnych prowadzących działalność kulturalną, z uwzględnieniem zasady pomocniczości.


Agata Diduszko-Zyglewska, Inicjatywa Warszawa 2020
Ten punkt jest bardzo istotny, ponieważ choćby na przykładzie Warszawy widać, jak zmieniają się proporcje dotyczące tworzenia kultury. Z jednej strony instytucje publiczne (teatry, domy kultury etc.), które borykają się z przerostem zatrudnienia i wysokimi kosztami związanymi z infrastrukturą, a do tego w wielu wypadkach są anachronicznie zarządzane (niewykorzystywanie zasobów, brak długofalowego merytorycznego programu etc.), co wpływa na jakość ich oferty, a z drugiej – dynamiczny rozwój twórczości uprawianej przez indywidualnych artystów, nieformalne grupy twórcze i organizacje pozarządowe. Warto dodać, że z 300 mln, które Miasto Warszawa przeznacza rocznie na kulturę, organizacje pozarządowe otrzymują około 20 milionów, a niezrzeszeni artyści i nieformalne grupy są pod tym względem w jeszcze trudniejszej sytuacji.
W najprostszym ujęciu sytuacja wygląda tak, że instytucje nie mają czym zapełniać swoich przestrzeni (bo po opłaceniu kosztów utrzymania i etatów, nie mają już środków na realizację programów: premier, wystaw, zajęć i tak dalej), podczas gdy organizacje nie mają gdzie realizować swojej twórczości, a nieformalne grupy twórcze i niezależni artyści, bez względu na swój profesjonalizm, mogą działać głównie jako eteryczni (bo odżywiający się świeżym powietrzem) hobbyści. Po części kłopoty wszystkich wymienionych wyżej wynikają z prawa, które obecnie pomija milczeniem możliwość współpracy międzysektorowej.
Nierówność wobec prawa wynika z tego, że instytucje działają obecnie na podstawie ustawy o działalności kulturalnej, a organizacje na podstawie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie – co oznacza m.in., że organizacje muszą się bardzo szczegółowo rozliczać z wydawania publicznych pieniędzy (co jest dobre), a instytucje już nie (dobrym przykładem świeci stołeczny Teatr Dramatyczny, który na własną rękę publikuje raporty na temat tego, co robi z pieniędzmi podatników – warto ich za to pochwalić, ale generalnie nie tędy droga).
Pracuję obecnie w powołanym przez Miasto zespole, który tworzy ostateczną wersję (wypracowywanego w wielu środowiskach od 3 lat) warszawskiego programu rozwoju kultury do roku 2020 o znamiennym tytule „Miasto kultury i obywateli” – postulat zrównania wobec prawa różnych podmiotów tworzących kulturę jest istotnym punktem Programu. Realizacja tego postulatu jest uzależniona od ogólnokrajowego ustawodawstwa i żeby doprowadzić do koniecznych zmian potrzebny jest lobbing ze strony różnych środowisk, dlatego cieszę się, że również Obywatele Kultury umieścili taki punkt w swoim Pakcie – tym bardziej, że w tym ruchu działa wielu dyrektorów instytucji, dla których zrównanie podmiotów będzie oznaczało konieczność przeprowadzenia poważnych i zapewne bolesnych reform.
Jak trudnym procesem będzie zrealizowanie tego cennego postulatu pokazuje niedawna debata w sejmie na temat zmian w ustawie o działalności kulturalnej – postulat o zrównaniu podmiotów został zmieciony, bo żeby wszystkim było lepiej, niektórym musi być przez chwilę gorzej, a jak przekonać do tej tezy prężną armię urzędników sztuki czyli uprzywilejowanych posiadaczy etatów?


Alina Gałązka, portal organizacji pozarządowych www.ngo.pl, Stowarzyszenie Klon/Jawor
Najpierw myśl ogólna. „Przyszłość Polski zależy od wolnych, twórczych, rozumiejących się wzajemnie obywateli i obywatelek oraz skutecznych działań w sferze publicznej. Polska potrzebuje nowoczesnej wizji rozwoju, wskazania jego celów i czytelnych zasad ich realizacji akceptowanych przez większość obywateli i obywatelek”. Upominam się o kobiety… Jeśli myśli się o pakcie długofalowo, jeśli ma się on nie zestarzeć, to należy wpisać formę żeńską, gdyż taka jest moim zdaniem tendencja odzwierciedlająca proces zyskiwania samoświadomości przez kobiety. Coraz rzadziej mówią i myślą one o sobie, używając określeń w rodzaju męskim. Trzeba dla nich zrobić w Pakcie miejsce.
Teraz paragraf 4. Świetny pomysł, ale należy pamiętać o niebezpieczeństwach. Zrównanie praw oznacza konkretnie przede wszystkim dostęp do funduszy publicznych oraz możliwość prowadzenia działalności kulturalnej na równych prawach. A zatem postuluje się tym samym konkurencję trzech sektorów – np. podczas ubiegania się o środki na projekty kulturalne w konkursach dotacyjnych. Jednakże potencjał trzech sektorów nie jest identyczny. Jednych stać na wynajęcie firmy consultingowej, która doradzi, jak na przykład napisać wniosek, innych nie; jedni mogą zagwarantować wkład własny w postaci nieruchomości, inni nie. Jedni mają zwyczaj i prawo współpracować z wolontariuszami, inni nie. Przy ocenie ofert należy oprócz efektywności brać pod uwagę wartości społeczne.


Karolina Ochab, dyrektor naczelna Nowego Teatru w Warszawie
Rozumiem, że to hasło kryje w sobie pragnienie równego dostępu do finansowania działalności kulturalnej. Nasz polski, czy post-blokowy model finansowania jest przeniesiony z czasów, gdy jednostki inne niż podlegające administracji publicznej nie istniały… Mamy więc do czynienia z sytuacją, gdy stary model finansowania spotyka się z nową sytuacją wielości podmiotów na „rynku” kultury. Możemy sobie wyobrazić, że ten postulat niesie w sobie rewolucyjną tezę likwidacji podmiotów kultury podlegających administracji. Taki model istnieje w Holandii, gdzie właścicielem budynków jest sfera publiczna, a wszystkie podmioty kultury aplikują o środki finansowe publiczne swoimi programami. Pytanie, czy o takie rozwiązanie nam chodzi?


Jan Sowa, socjolog, Instytut Kultury UJ, Spółdzielnia Goldex Poldex
Potencjalnie bardzo niebezpieczny postulat. Widzieliśmy już wielokrotnie, jak w ramach neoliberalnych reform likwiduje się sektor publiczny pod pretekstem wspierania społeczeństwa obywatelskiego i oddolnej aktywności. Zrównanie mogłoby oznaczać transfer publicznych pieniędzy na kulturę do kieszeni prywatnych przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą zorientowaną na zysk (np. producentów filmowych). Sektor publiczny powinien być finansowany z publicznych pieniędzy właśnie po to, aby realizować projekty, których nie da się przeprowadzić w oparciu o mechanizmy wolnorynkowe w sektorze prywatnym. Przedsięwzięcia komercyjne prywatnych podmiotów, które są w stanie same zarobić na siebie, nie zasługują na wsparcie ze strony państwa lub samorządów właśnie dlatego, że mogą poradzić sobie bez niego. Przekazywanie im dotacji oznaczałoby odebranie ich tym, którzy nie mogą utrzymać się na wolnym ryku. Rozumiem, że w teorii zabezpieczałaby przed tym zasada pomocniczości, jednak co w praktyce miałoby oznaczać jej stosowanie? Czy prywatna firma działająca w przemysłach kultury miałaby dostarczyć zaświadczenie z banku, że odmówiono jej kredytu na realizację jej pomysłu? Zamiast wzmianki o zasadzie pomocniczości bardziej sensowne byłoby tu zastrzeżenie „przy wykluczeniu możliwości finansowania z budżetów publicznych przedsięwzięć o charakterze komercyjnym”.



PAR. 5
Wprowadza się zasadę partnerstwa publiczno-społeczno-prywatnego wraz z konieczną zmianą regulacji prawnych, które umożliwią podmiotom gospodarczym przekazywanie 1% podatku od dochodów z działalności gospodarczej (CIT) na rzecz instytucji kultury.



Alina Gałązka, portal organizacji pozarządowych www.ngo.pl, Stowarzyszenie Klon/Jawor
Proponuję dodać: dla publicznych i niepublicznych instytucji kultury, gdyż tak powinien brzmieć ten punkt ze względu na postulat 4.
I jeszcze jedna uwaga ogólna już do całego Paktu. Brak w nim zaakcentowania twórczości – nie ma żadnego zapisu dedykowanego wspieraniu rozwoju twórczości. Jest edukacja, czytelnictwo, dziedzictwo, prawa autorskie… Ale gdzie jest czysta kreacja? Rozsmarowane po całym Pakcie, prawie niezauważalne napomknienia. A kultura nie będzie innowacyjna i nie będzie – tak jak się od niej oczekuje – „ciągnąć gospodarki”, jeśli nie będzie stawiać się na twórców, na ich prawo do poszukiwania, eksperymentowania, ponoszenia porażek, prowokowania i  długiego oczekiwania na natchnienie. Amen.


Michał Merczyński, dyrektor Narodowego Instytutu Audiowizualnego, dyrektor Malta Festival
Kiedy w początku lat 90. pytałem jednego z ówczesnych posłów – członka komisji kultury – o możliwość wprowadzenia systemu motywacji podatkowej dla instytucji biznesowych wspierających kulturę wysoką, usłyszałem, że to za wcześnie, że Polska musi spłacić swoje zadłużenie jeszcze z czasów pożyczek Edwarda Gierka itd. W pierwszej dekadzie XXI wieku (poza nagrodami dla mecenasów Ministra Kultury) nadal nic systemowego w Polsce nie powstało. Tymczasem jest bardzo potrzebna, wręcz wymagana, ustawa o mecenacie – ureguluje ona system prawny, stworzy ogólne zasady, wreszcie zbuduje kulturę dobrych praktyk w relacjach biznes – kultura, sport itd. Unikniemy wówczas nieporozumienia i zakłamania, w którym tkwimy od lat: często sponsorom wydaje się, że wspierając tanią rozrywkę stają się co najmniej Fundacją Gulbenkiana; a ludzie kultury może przestaną z wyższością perorować: dajcie nam wasze pieniądze, a my już wiemy najlepiej, co z nimi zrobić… Legislatorom MKiDN polecam model francuskiej ustawy o mecenacie. Od momentu jej wprowadzenia dotacje na kulturę, pochodzące z sektora prywatnego, wzrosły o 20%. W tym roku program kulturalny Polskiej Prezydencji w Unii Europejskiej jest jedną z najlepszych okazji do zbudowania modelowych relacji miedzy światem kultury i światem biznesu. Pracujemy nad tym…


Jan Sowa, socjolog, Instytut Kultury UJ, Spółdzielnia Goldex Poldex
Doświadczenia instytucji kultury trzeciego sektora z istniejącą już możliwością otrzymywania 1% podatku od osób fizycznych nie wywołują entuzjazmu. W konkurencji z dziećmi chorymi na białaczkę, hospicjami, kalekami i sierotami instytucje kultury wypadają słabo, jeśli chodzi o pozyskiwanie pieniędzy od podatników. Ale może to dobrze i może w tego rodzaju konkurencji nie powinny w ogóle stawać.
Posiadanie statusu Organizacji Pożytku Publicznego, niezbędne do uzyskiwania 1% PIT, nakłada na instytucje kultury szereg uciążliwych, a czasem również kosztownych biurokratyczno-prawnych zobowiązań (raporty, audyty, dostosowywanie statutów do nowych praw itp.). W perspektywie krytycznej zaproponowanej przez Michela Foucault odczytywać je można jako próby podporządkowania organizacji obywatelskich kontroli i logice narzuconej przez rząd („urządzanie” czy też „rządomyśloność”, jak tłumaczy się francuski termin gouvernementalité). Rozszerzenie 1% na CIT wiązałoby się prawdopodobnie z zaostrzeniem tego rodzaju regulacji.
Pojawia się też pytanie, jak rozwiązanie to działałoby w praktyce. Czy nie wyglądałoby to tak, że koncerny typu Heineken lub Coca-Cola zamiast płacić ten 1% w podatku do budżetu założyłyby swoje fundacje, którym przekazywałyby pieniądze i organizowały za ich pośrednictwem wydarzenia „kulturalne” w stylu Coke Live Music Festival lub Open'er Festival? Pieniądze odciągnięte z budżetu wsparłyby nie kulturę, ale rozrywkę i pośrednio promocję prywatnych firm.

Kuba Szreder, Wolny Uniwersytet Warszawy
Można się zgodzić z ekonomicznym banałem, że zwiększenie wydatków na kulturę musiałoby się wiązać albo z obniżeniem innych wydatków z budżetu państwa, albo z koniecznością zwiększenia wpływów, poprzez podwyższenie podatków. Propozycja przekazywania 1% z podatku CIT na kulturę może doprowadzić do realizacji pierwszego scenariusza. W wyniku takiego posunięcia w kasie państwa znajdzie się mniej pieniędzy, które następnie muszą zostać zaoszczędzone w innych resortach, czy jest to budowa dróg, edukacja czy pomoc społeczna. Nie ma ani moralnego uzasadnienia, ani tym bardziej społecznego poparcia dla takich żądań. Wysuwając je, ludzie kultury stawiają sie w roli kolejnej korporacji zawodowej, domagającej się kolejnych przywilejów w czekającej nas erze fiskalnej brutalności. Dlatego powinniśmy myśleć o alternatywie, którą byłoby dodatkowe opodatkowanie przemysłów kultury.
Dosyć ciężko jest udowodnić ogólny wpływ kultury na powiększanie PKB, a podejmowane próby są zazwyczaj wątpliwej klasy. O wiele łatwiej jest wykazać, jak komercyjna kultura żeruje na pomysłach wytworzonych na scenie niezależnej. Style muzyczne, sposoby ubierania, mówienia, czy myślenia są bezwstydnie zawłaszczane przez kreatywną przedsiębiorczość. Moda, reklama, duża część rynku muzycznego i wydawniczego jest opanowana przez kartele i monopole, które eksploatują wykonawców, żądają zaporowych cen od konsumentów i ustanawiają nieuczciwe warunki konkurencji dla mniejszych graczy. Jest to tylko przykład ogólnej, strukturalnej tendencji w dystrybucji zasobów, które obecnie są transferowane z dołu do góry drabiny społecznej. Znalezienie alternatyw dla tych systemowych wypaczeń jest jednym z ważniejszych zadań stojących przed współczesnymi społeczeństwami.
Można się obawiać, że odpis z CIT-u jedynie doprowadziłby do zwiększenia oligarchicznej dynamiki na polu kultury. Prowizorycznym, chociaż sprawdzonym w przypadku PISF, sposobem byłoby mikro-opodatkowanie reklamy w mediach drukowanych czy innych przemysłów kreatywnych. Zasoby w ten sposób wygenerowane mogłyby być wykorzystane na wspieranie bardziej inkluzywnej, demokratycznej i egalitarnej kultury.