Gardzienice. Coming outy [nowe głosy]

Balonik rósł, rósł, rósł, aż w końcu pękł. Kiedy tylko dotarła do mnie ta informacja, napawałam się nią złośliwie przez cały dzień. Widząc jednak, że mój Messenger urywa się od miliona prywatnych wiadomości typu: „To on? To ten twój szef? To ten, co tak o nim opowiadałaś? Co się dzieje? Ciebie to nie spotkało?”, postanowiłam, że też napiszę na ten temat, odpowiem na te najbardziej nurtujące pytania i podzielę się swoją historią i kilkoma przemyśleniami, bo uważam, że takie sprawy trzeba nagłaśniać. Za dużo zwyrodnialców kręci się po tym świecie...

Tak, to on. Mój były szef. Człowiek, z którym pracowałam przez półtora roku. Czy padłam ofiarą jego zachowań opisywanych w artykule? Oczywiście, że tak, ale nie wszystkich. Molestowanie – nie. Na szczęście w tym kontekście nie muszę tu dodawać słynnego hasztagu #metoo. Akurat w moim przypadku swoją atencję Staniewski wyrażał w sposób niezwykle kulturalny.

Przemoc słowna i psychiczna? Tak. I nawet jeśli zdarzały się dni względnego spokoju, to i tak się czuło to wiszące w powietrzu napięcie, że przecież on w każdej chwili może przyjechać, zadzwonić, czegoś chcieć... I tak przez 8 godzin dziennie. Codziennie. Wróć! Przez jakie 8? Czasem przez 9, a czasem 10. O strasznych zachowaniach Staniewskiego wobec młodych aktorek (i co bardziej wrażliwych aktorów) słyszałam trochę z opowieści, a trochę bezpośrednio od nich samych. Tłukł tam te dziewczyny równo. Jedna tak mu oddała, że wylądował w szpitalu na 24 godziny. Ale jak widać nie powstrzymało go to przed niczym. O wyzwiskach od najgorszych już nawet nie wspominam.

Zajmowałam się w teatrze prowadzeniem archiwum. W praktyce oznaczało to głównie przygotowywanie list osób, do których wysyłało się korespondencję przy różnych okazjach, najczęściej z okazji świąt czy organizowanych w Gardzienicach wydarzeń. Mnie przypadło w udziale 40-lecie. Staniewski dostawał szału, białej gorączki. Pamiętam, jak co chwila dostawałam jakiś ochrzan: „Dlaczego pani, k*rwa, najprostszej rzeczy nie potrafi zrobić?!”. Innym razem pisał, że „powinnam sobie coś złego zrobić, a jak nie, to on sobie zrobi coś złego”.

I tak słyszałam od ludzi z pracy, że Staniewski obchodzi się ze mną jak z jajkiem na miękko. Kiedy był wściekły na jednego z kolegów, potrafił zadzwonić do mnie i mówił: „Widzi pani, co za ch*j?! Niech pani powie temu durniowi, żeby natychmiast załatwił to czy tamto!”. Kiedy czytam teraz te różne historie, widzę, że Staniewski rzeczywiście nie traktował mnie najgorzej. Pamiętam, kiedy po raz pierwszy dostałam od niego soczysty opiernicz połączony z bluzgami – i tym samym zostałam włączona do tej patologicznej gardzienickiej rodziny. Jakoś po tygodniu przyjechał do biura, wezwał mnie na rozmowę i powiedział, że tak jak kiedyś starożytni kapłani wypędzali demony, krzycząc, przeklinając, kaszląc i plując, tak on teraz robi to samo.

Patrzyłam na to wszystko, brałam w tym udział i nadziwić się nie mogłam, jak to się dzieje, że dorośli ludzie (w tym przecież również ja) dają sobą tak pomiatać? Jak to jest możliwe? Po pół roku nie wytrzymałam i poszłam do prawnika. Celowo wybrałam młodą kobietę. Wiedziałam, że wyczuje „drugie dno” i nie trzeba będzie jej tłumaczyć podstawowych rzeczy. Wyczuła. I powiedziała, co można z tym zrobić: „Musi pani zebrać kilka osób z zespołu i złożyć pozew zbiorowy”. Jęknęłam w duchu i machnęłam na to ręką. Już widziałam, jak by to zbieranie wyglądało... Ale tak całkiem nie porzuciłam tej sprawy. Zaczęłam drążyć z innej strony, zaczęłam rozmawiać z ludźmi, w tym też z samym Staniewskim, bo niby dlaczego nie, przecież mnie nie zje. W dość okrężny i niezwykle zawoalowany sposób zapytałam go, dlaczego zachowuje się jak psychopatyczny idiota. Wyjaśniłam, jak to wpływa na jakość pracy i morale zespołu. Staniewski, jak na prawdziwego psychopatę przystało, miał moje argumenty w dupie. Owszem, wyjaśnił, dlaczego tak się zachowuje. Ludzie go denerwują, bo nic nigdy nie jest wykonane tak, jak on by sobie tego życzył.

Poza tym ta jego słynna metoda pracy z aktorem, to wydobywanie z ludzi energii, które, jak się sam przyznał, stosuje nie tylko podczas prób i nie tylko na aktorach. Nie zdawałam sobie wtedy jeszcze do końca sprawy, na czym ta metoda dokładnie polega, więc jęknęłam tylko rozpaczliwie, że przecież ja czy inne osoby z biura nie jesteśmy aktorami! No tak, ale jemu zdarza się o tym zapominać... Powiedział mi jeszcze prosto w twarz, że zdaje sobie sprawę ze swoich zachowań, ale jest na tyle przewrotnym człowiekiem, że potrafi znaleźć ich wytłumaczenie w literaturze.

Tak że ja swoje, on swoje, i tak przez trzy godziny. Gdzieś w trakcie tej rozmowy padło też pytanie: „A kto pani dał mandat, żeby zwracać mi uwagę? Żeby mi mówić, co ja powinienem?”. Na koniec powiedział tylko, że nie chce być posądzony o mobbing, więc postara się nie drzeć mordy.

Potem wzięłam na tapetę aktorów. Pytałam: „Jak wy z nim wytrzymujecie?”, i patrzyłam, jak młodsi trzęsącymi się rękoma zapalają jednego papierosa, a potem następnego, a potem jeszcze następnego, i tylko wzruszają ramionami: „Oj tam. On nie jest taki zły”. Starsi odpowiadali pytaniem: „A dokąd my teraz mamy iść?”.

Te najmłodsze aktorki zazwyczaj tylko gdzieś tam po cichu sobie popłakały, a potem zagryzały zęby i wracały do roboty. Raz jedna cieszyła się, że Staniewski podczas jednej z prób najpierw ją przy wszystkich zwymyślał, ale potem na drugi dzień przy wszystkich ją przeprosił. Prestiż...

Nadszedł w końcu taki dzień, kiedy to spędziłam z nim w tych cholernych Gardzienicach ponad 8 godzin. Usiłował doprowadzić mnie do ostateczności na wszelkie możliwe sposoby, w końcu sam nie wytrzymał i ryknął prosto z mostu: „Niech pani w końcu przeklnie! Niech pani zaklnie!”. Nie powiem, żebym była jakaś święta pod tym względem, ale zachowałam kamienny spokój. Następnego dnia po prostu tam nie przyszłam. Kolejnego dnia pojawiłam się w pracy z wypowiedzeniem w dłoni.

Teatr to nie jest miejsce, w którym głaszcze się po głowie... O mój ty świecie! Nie tylko teatr, ale w ogóle życie to nie jest miejsce, w którym głaszcze się po głowie. Ale czy to oznacza, że mamy sobie wzajemnie dokopywać? Czy to oznacza, że człowiek, który posiada jakąś władzę i od którego tak wiele zależy, może tej władzy nadużywać? Naprawdę takie zachowania mogą być dla kogoś w jakiś sposób budujące?

Mam trochę żalu i jestem wściekła na ludzi, którzy tam pracują już Bóg wie ile lat i którzy naprawdę mają realny wpływ na to, co się tam dzieje i mogliby z tym coś zrobić już bardzo, bardzo dawno temu, a nie robią nic. Jestem też zła na siebie, że działałam za mało konkretnie, gdy był na to czas, że też odpuściłam. W najbardziej krytycznym momencie po prostu uznałam, że ludzie, którzy godzą się na takie traktowanie, rzeczywiście sami są sobie winni. Nikomu nawet przez myśl nie przejdzie, że Staniewski bez tych wszystkich ludzi by nie istniał.

W Gardzienicach nauczyłam się jednego. Otóż: jeżeli wchodzisz gdzieś, gdziekolwiek, w jakieś nowe miejsce, nowe środowisko, jeszcze w ogóle nikogo nie znasz i nie masz bladego pojęcia, co cię tu spotka, a mimo to twoja intuicja wbrew wszelkim regułom i zdrowemu rozsądkowi mówi ci „spierdalaj stąd”, to po prostu spierdalaj. I na nic się nie oglądaj. Na nic!

[Skrócona wersja maila wysłanego do Mariusza Gołaja]

Przykro mi, ale nie przyjadę już na Akademię. Przepraszam za brak odpowiedzialności – w końcu potwierdziłem przyjazd i teraz zmieniam zdanie. Nie będę owijał w bawełnę, bo nie ma po co. Nie jestem w stanie na dłuższą metę zaakceptować zasad, jakie w Gardzienicach panują. Chodzi o Szefa i o całą atmosferę, jaka dookoła niego panuje. Mam bardzo duży szacunek do p. Staniewskiego jako do twórcy, reżysera, człowieka o ogromnym poświęceniu itp. Może to i warunek konieczny, aby Wielki Teatr powstawał w Wielkich Bólach, ale dla mnie zbyt często poza sceną przypomina to bardziej cyrk niż teatr.
Zasadniczo cały poniższy tekst to motywacja mojej decyzji.
Zacznę „prosto z mostu” – nie rozumiem tego terroru, jaki w Gardzienicach panuje. Nie rozumiem, dlaczego kiedy Szef wchodzi do Kominkowej [Sali], to nagle wszyscy przebywający tam aktorzy zostają momentalnie zaczarowani – tracą naturalność, siedzą jak na szpilkach i w ogóle umierają ze strachu. Bo ktoś tego wieczora musi zostać podręcznikowo zmieszany z błotem i dowiedzieć się, jak bardzo jest beznadziejny. Każde słowo, za albo przeciw, tylko pogorszy sprawę, więc trzeba milczeć i pokornie zbierać baty. Krzywe spojrzenie przed siebie, o ile tylko zauważone, też może się spotkać z dezaprobatą, a nawet może skończyć się spontanicznym usunięciem z ekipy. Bo jak trzymać za mordy, to już bez opamiętania, bez granic, można w człowieka ładować jak w worek treningowy. Nie rozumiem, do czego aż taka brutalność jest potrzebna.
Podobnie nie rozumiem, dlaczego aktorom rzadko kiedy wolno się odezwać, kiedy Szef jest obecny. I podczas prób z Akademią, i podczas rozmów o spektaklu, i podczas festiwalu teatrów błądzących... To widać, że czasem Wy, aktorzy, chcielibyście coś sensownego powiedzieć, ale jest jakaś siła, która każe Wam milczeć. Czasami strach do Szefa podejść i o cokolwiek go spytać, lepiej zrobić na ślepo, może i źle, byle z nim nie gadać. I w ogóle ryzykownie być naturalnym, trzeba być bardzo artystycznym, kiedy się chodzi, kiedy się je, kiedy się bierze prysznic (o ile się nie zostanie wyrzuconym z Akademii), trzeba być artystą w każdej durnej czynności, jaką człowiek wykonuje. A jednymi z najbardziej prestiżowych umiejętności są: usadzanie ludzi i otwieranie drzwi po spektaklu – o... z tym to trzeba się urodzić, nie każdy jest do tego predestynowany.
To jest w ogóle, mówiąc dzisiejszym językiem, „ostry schiz”, totalna paranoja, że Szef każe się nazywać „Bogiem”. Bóg objawił mi się po raz pierwszy, kiedy graliśmy któregoś razu w lesie w piłkę, tzw. woodball. Paweł wybrał mnie i Daniela do wybierania drużyn. Raz – dwa – raz – dwa – i wybieram Szefa, no i mówię: „No to może pan reżyser?”. A on na to całkiem poważnie, jakbym go śmiertelnie obraził: „Nie pan reżyser, pan Bóg!!!”.
Albo inna sytuacja – słynne w Gardzienicach wywody na temat międzynarodowych teorii spiskowych wygłaszane we wrześniu, z którymi był odgórny nakaz się zgodzić. Tutaj hoduje się bezmyślne barany. Im mniej się zastanawiasz i im bardziej intuicyjnie odgadujesz „odgórne zamysły”, tym lepszym jesteś aktorem.

Ludzie idą na próby z Szefem sterroryzowani i totalnie zestresowani. W ciągu roku nie było jednego normalnego teatralnego spotkania z Szefem. Ja rozumiem, że pełna koncentracja podczas prób, wręcz ponadkoncentracja, przynosi lepsze efekty teatralne. Pełna mobilizacja wszystkich zmysłów na 1500%. A oprócz tego – no sex, no drugs, no alcohol – też ma sens. No mobile phones – też. No girlfriends, no boyfriends – też. No talking about Gardzienice with other people – też. Każde z osobna ma sens. I tak dalej, i tak dalej... aż w końcu mamy No nothing – i witamy w klasztorze Gardzienice!
To, co napisałem, jest strasznie jednostronne, zdaję sobie sprawę. Nie podoba mi się to masowe ubezmyślnianie, terror, tępienie w człowieku zdrowych zachowań i zwyczajnie nie chcę być traktowany jak imbecyl.
Mam ogromny szacunek do wszystkich aktorów, aktualnych i byłych, studentów Akademii, osób współpracujących, ludzi Gardzienicom życzliwych – i wreszcie bardzo szanuję pracę i dokonania boga Gardzienic. Tylko że ja nie wyznaję jego religii.

Staniewski zaproponował mi współpracę po plenerze w Sulistrowiczkach, na który zaprosił mnie T. Rodowicz, mój ówczesny przyjaciel. Byłam studentką i przez kilka miesięcy kursowałam między Warszawą a Gardzienicami, gdzie poddawani byliśmy ciężkim treningom, odbywaliśmy próby do spektaklu po to, by w końcu wyruszać na Wyprawy. Ufałam Staniewskiemu jako artyście, jego metodzie pracy, która prowadziła nas ku przeżyciom granicznym. Z wielkim zapałem robiłam też inne rzeczy, jak szycie pokrowców na instrumenty, wożenie Staniewskiego na rekonesanse przed Wyprawami, załatwiłam teatrowi nyskę z demobilu i wiele innych rzeczy. Powoli poznawałam go jako człowieka. Już wtedy ujawniły się jego cechy i manie, które w późniejszym czasie przekształciły się w zachowania patologiczne. W tym czasie nie było wyzywania ani przemocy fizycznej, ale były kontrola, manipulowanie ludźmi, również poprzez akt twórczy, swoiste pranie mózgu, dziwne tajemnice i chorobliwe dbanie o wizerunek za pomocą kontrolowania wszelkich informacji dotyczących naszej działalności.

Po kilku miesiącach zaczęłam rozważać zrobienie sobie przerwy, bo działy się ze mną dziwne rzeczy, jakbym traciła tożsamość. I wtedy zdarzyło się coś, co sprawiło, że podjęłam ostatecznie decyzję o odejściu. Po długim ciężkim dniu w Gardzienicach Staniewski poprosił mnie, żebym go zawiozła do Lublina w rzekomo niecierpiącej zwłoki sprawie. Znaleźliśmy się na strychu kamienicy, wypiliśmy herbatę. Spodziewałam się, że wyjawi mi powód tej późnonocnej wyprawy. Zamiast tego zamknął drzwi na klucz… Tego, co się wydarzyło za tymi zamkniętymi drzwiami, nie jestem teraz w stanie opowiedzieć. Mieści się to w pojęciu molestowania. Po przeczytaniu wyznań „gardzienickich kobiet” mój osobisty dżin został wypuszczony z butelki i zalał mnie falą silnych emocji, z którymi, jak się okazuje, nie do końca sobie radzę. Po 42 latach od tego wydarzenia.

Włodzimierz Staniewski szykanował wybrane osoby, przede wszystkim kobiety, aktorki i studentki Akademii Teatralnej. Publicznie ośmieszał je i upokarzał, zmuszał do absurdalnych zachowań, karał za nieprzestrzeganie wymyślonych przez siebie reguł. Wielokrotnie byłam świadkiem słownej i psychicznej agresji.

Powszechnie mówiło się, i o tym zapewniali starsi aktorzy i koleżanki z Akademii, że jest to metoda pracy teatralnej, że chodzi o twórczość i jeśli Staniewski nie widzi w człowieku materiału do pracy, to go nie maltretuje. Perfidia tego tłumaczenia polegała na odwróceniu: ofiary były postrzegane przez nas, bardzo młode wtedy osoby, jako „wybrańcy”. Przez dłuższy czas uważałam, że skoro nie doświadczam tego typu nadużyć, to zapewne nie rokuję jako aktorka.

W kosmosie Gardzienic odgrywałam rolę usługową: należałam do kategorii masażystek, sprzątaczek i prasujących bokserki w prywatnym mieszkaniu reżysera. Osobiście nie doświadczyłam krzywdy, o której piszą poszkodowane kobiety. Od wielu jednak lat czuję się obciążona swoją niemocą i poczuciem winy. W przeciągu tych kilku lat pracy w teatrze ani ja, ani też nikt inny nie stanął w obronie publicznie linczowanej osoby. Patrzyłam na naszych o dwie dekady starszych i mądrzejszych pedagogów, opiekunów i za każdym razem rejestrowałam milczące przyzwolenie na to, co się działo. Dziwnie czyta mi się słowa Tomka Rodowicza, który o dyskomforcie kobiet dowiedział się podczas rozmów z nimi, tak jakby nie było go wtedy, kiedy to się działo. Nie można było o tym nie wiedzieć. Co nie znaczy, że za zamkniętymi drzwiami i bez widzów przemoc się urywała.

O próbie samobójczej Mariany Sadovskiej dowiedziałam się dopiero wtedy, kiedy ujawniła swoją historię. Jestem tym głęboko wstrząśnięta. Chciałabym, żeby wszyscy ci, którzy byli świadkami systemowego poniżania, przyjaciele Gardzienic, zapraszani na wykłady w Akademii, związani z Gardzienicami przez wiele lat, zabrali głos w tej sprawie i rozliczyli się ze swoją niemocą i odpowiedzialnością za wyrządzoną tam krzywdę.

Sama byłam poddana manipulacji, której wtedy nie rozpoznałam – z racji wieku i naiwności. Wielu studentów, a zwłaszcza studentek było wykorzystywanych do różnych działań w sposób, jaki nie powinien mieć miejsca w instytucji publicznej. Sprzątanie, prasowanie ubrań dyrektora o pierwszej nad ranem w jego mieszkaniu, prośby o masaże pleców i inne rodzaje przekraczania granic relacji nauczyciel–uczeń były regularne. Jednak najgorsza była jawna przemoc słowna i psychiczna, która była jego metodą pracy, z czego zdałam sobie sprawę później, kiedy zaczęłam współpracować z teatrem także poza Akademią. Upokarzanie pracowników, a zwłaszcza kobiet, było codziennością. Do tej pory pamiętam teksty w rodzaju: „nie machaj tym cycem, idiotko”, „zgól nogi”, „umyj się”, które miały na celu trafienie w czuły punkt poniewieranej akurat osoby. Kulminacją tego doświadczenia był moment, kiedy zostałam zaproszona do prób „Elektry”. Przyjechałam z Warszawy w umówionym terminie na kilka dni prób. Prób było bardzo niewiele. Ostatniego wieczora jak zwykle przyszłam na salę o dwudziestej i przez kilka godzin czekaliśmy z aktorami na reżysera, który w tym czasie był piętro wyżej. Zachowanie bardziej doświadczonych kolegów wskazywało na to, że nie dzieje się nic niezwykłego. Około północy byłam już naprawdę zmęczona. Reżyser pojawił się o pierwszej nad ranem i zaczął próbę, która została sprowadzona do poniżania jednej aktorki i zmuszania jej do powtarzania przez godzinę jednominutowej sekwencji. O trzeciej w nocy reżyser zapowiedział kolejną próbę rano, a na moje przypomnienie, że zgodnie z naszą umową muszę wyjechać, zareagował furią. Krzyczał, że „jego aktor” nigdy by tak nie odpowiedział. I na tym zakończyła się nasza współpraca. Oczywiście nie było mowy o wynagrodzeniu za tę pracę – i tak samo, o ile wiem, w tamtym czasie było w przypadku większości innych absolwentek i absolwentów, których zapraszano do współpracy. Teraz wiem, że to wszystko było psychiczną i emocjonalną przemocą wobec nas, ale wtedy byłam wobec tego bezbronna.

Dość długo, szczególnie w pierwszych 15 latach istnienia Gardzienic, współpraca z Włodkiem Staniewskim była bardzo ciekawa, ważna i owocna dla mnie. Jednak po pewnym czasie, szczególnie jeśli chodzi o moje ostatnie lata spędzone w teatrze Gardzienice, stosunki międzyludzkie podlegały coraz większym napięciom i konfliktom i cechowały się coraz głębszym wzajemnym niezrozumieniem. Dochodziły do mnie informacje od aktorek, że czują się bardzo niekomfortowo w tym miejscu, a pewne oczywiste granice we współpracy z liderem teatru są coraz częściej przekraczane. To było dla mnie coraz trudniejsze do zaakceptowania. W pewnym momencie również moja współpraca z Włodzimierzem Staniewskim stała się zwyczajnie niemożliwa, wydawało się, że stanowiłem dla niego jakieś zagrożenie, czułem się marginalizowany w zespole, co i tak miało lżejszą formę niż zachowania jego w stosunku do innych członków grupy. W ramach niezgody na tego typu praktyki postanowiłem wraz z częścią zespołu oraz częścią Akademii Praktyk Teatralnych opuścić w 2003 roku Gardzienice i stworzyć nową grupę, opartą na całkowicie innych relacjach ludzkich.

Czy my, badacze, nie odpowiadamy za bezkarność Staniewskiego? A przede wszystkim jak podłą z punktu widzenia aktorek musieliśmy zajmować pozycję, skoro nigdy nam nie ufały na tyle, żeby opisać okrutny system pracy, jakiego doświadczały. Byliśmy z tego pięterka, na którym było masowanie, pranie i krzyk. Staliśmy, dbając jedynie o własne transgresyjne doświadczenia, na straży więzienia, w którym przebywała pobita Sadovska.

Wierzyliśmy w rodzaj twórczej komuny kosztem aktorek, które były dla nas postaciami drugorzędnymi, co najwyżej natchnionymi emanacjami Staniewskiego. Zresztą często traktowaliśmy go z przymrużeniem oka: nawiedzony, ale po grecku, starożytnie.

Czy zdawał sobie z tego sprawę Leszek Kolankiewicz, który zapraszał Staniewskiego na seminarium doktoranckie w Instytucie Kultury Polskiej? Co i czy wiedzieli o tym autorzy monografii Zbigniew Taranienko i Tadeusz Kornaś, kiedy pisali swoje opus magnum na temat Gardzienic? To są pytania o etykę pracy teatrologa, w tym antropologa widowisk.

I teraz najważniejsze pytanie: czy zrewidujemy swoje zdanie o Gardzienicach, kiedy już to wszystko wiemy? Czy zgnębione, poniżone i wykorzystywane aktorki śpiewające najwspanialsze nawet pieśni kalkulują się w tym równaniu krzywdy i wspaniałości? Osobiście wstydzę się za swój beztroski, oderwany od ziemi zachwyt nad „Metamorfozami”, czuję się oszukany przez Staniewskiego. Bo moje chwilowe uniesienie stało się straszliwie fałszywe, zbudowane było na cierpieniu, które oszałamia daleko bardziej.

W kontekście Staniewskiego zawsze działała w moim mniemaniu magia Grotowskiego. Skoro mistrz wyjechał za granicę, pozostawał badaczom współtwórca Gardzienic. Tak przynajmniej ja, a i wielu innych z mojego pokolenia, odbierałem podlubelskie sanktuarium teatralne. Jako ślad po. Mała Pontedera, gdzie Grotowski ostatecznie osiadł i umarł dwa lata po premierze „Metamorfoz” – wtedy ta niewypowiedziana wartość teatru Staniewskiego zaprocentowała. Zastanawiam się jednak, czy aktorski akt całkowity postulowany przez twórcę wrocławskiego Laboratorium równy jest rytualnemu ubojowi, jaki – okazuje się – panował w Gardzienicach? Czy wszystko da się usprawiedliwić w imię moich transcendentalnych sympatii, które z pewnością wtedy do Gardzienic mnie zwabiły?

Nie ulega wątpliwości, że pojawią się zaraz głosy o koniecznym poświęceniu w imię procesu, o potrzebnej samodyscyplinie i odporności, również na cierpienie, bez których nie dokona się akt teatralnej alchemii. Pytanie pozostaje, czy próby samobójcze ten akt utrzymują w mocy? I czy akt całkowity Grotowskiego ma kończyć się na sznurze? Jeśli tak, to w nosie mam metafizyczne odloty; jeśli nie – to jestem współwinny: jako widz, recenzent, badacz, a wreszcie człowiek zachwycony tym, co w istocie okazuje się złem. Bo czy w jakiejkolwiek próbie obrony Staniewskiego nie pojawi się, czy ja wiem, element sadystycznej satysfakcji z jego dzieła – ujarzmienia kobiet?