MAHLER-BEDECKER [9]:  „VIII Symfonia”

MAHLER-BEDECKER [9]:
„VIII Symfonia”

Ryszard Daniel Golianek

Centralną ideę treściową „Symfonii Tysiąca” stanowi miłość pojmowana na sposób ponadzmysłowy i transcendentalny. Premiera dzieła w 1910 roku stała się największym życiowym sukcesem kompozytora

Jeszcze 2 minuty czytania

„Ukończyłem właśnie moją «Ósmą». Jest to rzecz największa, jaką dotąd stworzyłem.  A przy tym tak osobliwa w treści i formie, że nie da się tego wprost opisać. […] Wydaje się, że Uniwersum zaczyna brzmieć. Już nie są to ludzkie głosy, lecz krążące planety i słońca”.

Prawykonanie, które odbyło się 12 września 1910 roku w wielkim gmachu monachijskiej Neue Musikfesthalle, zostało entuzjastycznie przyjęte przez publiczność i krytyków, a premiera „VIII Symfonii” stała się największym życiowym sukcesem kompozytora. Impresario Emil Gutmann nadał temu dziełu nazwę „Symfonia Tysiąca”, bo Mahler zalecił monstrualną obsadę wykonawczą utworu – w pierwszej prezentacji wziął udział ekstremalnie szeroki zestaw muzyków: orkiestra licząca 171 osób (w składzie instrumentalnym znajdują się m.in. organy), trzy połączone chóry (w sumie 850 śpiewaków) oraz ośmiu solistów-wokalistów.

Gustav Mahler na próbie generalnej,
Monachium 1910.

Początkowo Mahler planował stworzenie klasycznej czteroczęściowej symfonii, jednak w czasie pracy nad dziełem odstąpił od tego zamiaru, zakreślając szerokie ramy drugiej części utworu w taki sposób, że wchłonęła ona zaplanowane wcześniej trzy części cyklu. Powstałe dwuczęściowe dzieło, w całości wokalno-instrumentalne, można uważać za swoistą syntezę gatunkową – połączenie symfonii i kantaty – oryginalną i jednorazową koncepcję artystyczną.

Osobliwy wydaje się już sam dobór tekstów. W części pierwszej kompozytor sięgnął po łaciński hymn do Ducha świętego „Veni Creator Spiritus”, przypisywany IX-wiecznemu autorowi zwanemu Hrabanem Maurem. Tekst hymnu zawiera prośbę o zstąpienie Ducha świętego i obdzielenie wiernych jego darami: mądrością, łaską, męstwem itd.
Rozbudowana druga część symfonii oparta jest natomiast na scenie końcowej z drugiej części „Fausta” Goethego (w języku niemieckim, rzecz jasna). Rozgrywa się ona już po śmierci tytułowego bohatera poematu: w górskich ostępach pustelnicy głoszą kult Matki Boskiej, pojawiają się anioły i pokutnice, przedstawiony zostaje obraz Nieba; apoteoza Marii łączy się z ideą zbawiającej wiecznej kobiecości (das Ewig-Weibliche).

Gustav Mahler dyryguje prawykonaniem symfonii,
Monachium 1910.

Centralną ideę treściową „Symfonii Tysiąca” stanowi miłość pojmowana na sposób ponadzmysłowy i transcendentalny. Błaganiu o zstąpienie Ducha świętego towarzyszy – wyrażana w pierwszej części symfonii – prośba o obdarowanie chrześcijan miłością: „Accende lumen sensibus, infunde amorem cordibus” („Światłem rozjaśnij naszą myśl, w serca nam miłość świętą wlej”). Natomiast w tekście Goethego słowo „miłość” łączy się ze sferą wieczności: „Sind Liebesboten, sie verkünden, was ewig schaffend uns umwällt” („Miłość zwiastują, rozgłaszają, co wiecznie tworząc, nas otacza”).

Kulminacja ekspresyjna i znaczeniowa symfonii wiąże się z natchnionym wystąpieniem Doktora Marianusa, mistyka głoszącego kult Marii-Matki Bożej. Jego aklamacja: „Höchste Herrscherin der Welt” („O władczyni tego świata”), przepełniona  religijnym uniesieniem, cechuje się wielką siłą sprawczą: Mater gloriosa pojawia się i wygłasza słowa zwiastujące Pokutnicy (Małgorzacie) zbawienie dla Fausta: „Komm – hebe dich zu höhern Sphären! Wer er dich ahnet, folget er nach” („Pójdź i podążaj ku wyższym sferom, gdy cię przeczuje, pójdzie za tobą”).

Bilet na monachijską prapremierę z 1910 roku

Idea zbawiającej miłości stanowiła też dla Mahlera swoisty drogowskaz w rozumieniu jakości muzycznych. Błaganie o zstąpienie Ducha świętego zobrazował kompozytor opadającym skokiem kwarty, towarzyszącej słowu „Veni”; ten sam krok interwałowy, wykorzystujący zresztą dokładnie te same dźwięki, ale ułożone w kierunku wznoszącym, przypada na powtórzone dwukrotnie słowo: „Komm! Komm!” w scenie z „Fausta”. Modlitwa odniosła więc skutek, a twórca w świadomy i przemyślany sposób wykorzystał obrazową figurę dźwiękową wskazującą na kierunki świata: Duch święty zstępuje z niebios na ziemię, łaska Matki Bożej dźwiga zaś dusze z ziemskiego padołu ku wysokościom.

Gustav Mahler w drodze do Nowego Jorku, 1910

Kosmiczny wymiar treściowy realizuje też sfera tonalna utworu. Zasadnicza tonacja symfonii, Es-dur, od czasów Mozarta i Beethovena była zarezerwowana dla kategorii najważniejszych – takich jak Bóg, Kosmos, duchowość, ideowość, wiara, modlitwa. Mahlerowski hymn do Ducha świętego nawiązuje więc do tych tradycji, a wybór tonacji doprecyzowuje intencję i charakter przesłania religijnego.

Drugą ważną tonacją jest w „VIII Symfonii” E-dur, zarezerwowana przez kompozytorów muzyki romantycznej dla obrazowania namiętnej miłości i niepowstrzymanego afektu erotycznego. W „Symfonii Tysiąca” w E-dur rozbrzmiewają partie muzyczne połączone ze słowami odnoszącymi się do miłości, jednak pozbawionymi owego cielesnego kontekstu i sugerującymi wysublimowaną jakość duchową. Mahler przeznaczył tę tonację do wyartykułowania kluczowych słów traktujących o wlaniu miłości w serca wiernych, a także obdarzył nią płomienne arioso Doktora Marianusa skierowane do Matki Bożej. Obraz unoszącej się Mater gloriosa też zresztą utrzymany jest w tej tonacji.

Ponad 1000. muzyków wraz z Leopoldem Stokowskim
przed premierą VIII symfonii Mahlera w USA
,
Filadelfia 1916

Te dwie tonacje – Es-dur i E-dur – nie mają żadnych elementów wspólnych, są niespokrewnione i skrajnie odległe. Stanowią tym samym ucieleśnienie odrębnych, przeciwstawnych jakości: religijności i żarliwości miłosnej, męskości i kobiecości, ducha i ciała. Ich zestawienie, dopełnienie i połączenie prowadzi do syntezy, pełni, zbawienia. Przekucie pragnienia zmysłowej miłości w duchową energię religijną oznacza transgresję, przejście od dążeń ziemskich do niebiańskich, przekroczenie doczesności i skierowanie ku sferze wiecznej, zastąpienie idei miłości cielesnej (Eros) przez duchową komunię (Agape).

Wielka waga poruszanych problemów zadecydowała też o rozbudowaniu ram dzieła pod względem czasu trwania i monumentalnego wolumenu brzmieniowego. Tylko tak potężny kształt dźwiękowy mógł ewokować w słuchaczach wizję Kosmosu i Nieba, uprzystępnić i zobrazować poruszaną problematykę. Zapoczątkowana przez Beethovena w „Eroice” tendencja do powiększania obsady wykonawczej i poszukiwania sugestywnych walorów brzmieniowych, adekwatnych do prezentowanego zakresu treściowego, znalazła w „VIII Symfonii” Mahlera punkt kulminacyjny, a jednocześnie przesilenie i kres: po „Symfonii Tysiąca” nastąpił odwrót od tej późnoromantycznej gigantomanii i poszukiwanie innych, bardziej stonowanych środków ekspresji.



Przekład polski hymnu do Ducha świętego pochodzi ze współczesnej praktyki liturgicznej, natomiast fragmenty „Fausta” Goethego cytowane są w tłumaczeniu Bernarda Antochewicza.


Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL.