Zmiana

Ewelina Godlewska-Byliniak

„Komuna Otwock. Przewodnik Krytyki Politycznej” ukazuje zmianę, której ulega Komuna oraz zmianę w samej idei „zmiany”, szczególnie w ostatnim etapie pracy komunardów naznaczonym rozczarowaniem

Jeszcze 2 minuty czytania

Kolejny z serii przewodników Krytyki Politycznej – tom poświęcony Komunie Otwock autorstwa Agnieszki Berlińskiej i Tomasza Platy – ani nie prezentuje pełnej historii tej grupy, ani nie pretenduje do całościowego opisu jej działalności. Cel publikacji sformułowany został inaczej: poprzez fragmentaryczne, choć dążące do pewnego uporządkowania, przedstawienie dziejów funkcjonowania grupy jako grupy właśnie (co w znacznym stopniu samo w sobie zostaje tu sproblematyzowane) i wgląd w jej działania dokonywane z bardzo różnych perspektyw, poddać refleksji ogólniejszy problem roli artysty i sztuki i ich wpływu na społeczną zmianę. Generalne pytania przypomniane we wstępie przez Tomasza Platę – czy sztuka może zmienić świat? czy powinna go zmieniać? jak wygląda status i rola artysty, który tego typu zmiany projektuje lub też odwrotnie: wycofuje się z nich, nie chcąc rezygnować jednak z aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym? – pytania powracające nieustannie, wzmocnione ostatnio poprzez dyskusję wokół potencjału sztuki krytycznej – zostają tu ponownie wpisane w dwudziestoletnią historię i działalność Komuny Otwock.

A. Berlińska, T. Plata, „Komuna Otwock.
Przewodnik Krytyki Politycznej”
. Wydawnictwo
Krytyki Politycznej, Warszawa, 296 stron,
w księgarniach od listopada 2009
Książka ukazała się na zamknięcie trwającego w listopadzie festiwalu „Komuna Otwock. 20 lat i koniec”, w czasie którego w każdy weekend odbywały się pokazy przedstawień grupy (wznowionego specjalnie z tej okazji „Perechodnika/Baumana”, uznawanego przez wielu za najlepszy spektakl Komuny, i „Milla/Maslowa”) oraz prezentacja w formie próby otwartej fragmentów nowego przedstawienia „Księga wynalazków”. Przedstawieniom towarzyszyły spotkania i dyskusje z zaproszonymi gośćmi (Kazimiera Szczuka, Andrzej Leder, Edwin Bendyk). Próbowano odpowiedzieć na podstawowe dla Komuny pytanie o możliwość lub niemożliwość rewolucji we współczesnym świecie. Pytanie – wyrażone wprost i podane w wątpliwość w trakcie pracy nad ostatnimi przedstawieniami, składającymi się na cykl „Dlaczego nie będzie rewolucji?” – pojawia się w momencie przełomowym, związanym ze zmianą nazwy na Komuna Warszawa i próbą określenia nowej formuły jej działalności. Siłą  rzeczy powraca więc ono w „Przewodniku” Berlińskiej i Platy, a odpowiedzią jest zamieszczony na końcu tej publikacji manifest, w którym czytamy:

„Komuna Otwock nie spełniła swej obietnicy bycia rewolucyjno-
-anarchistyczną wspólnotą działań, która poprzez działania artystyczne zmienia struktury, wyobrażenia i praktyki społeczne.

Okazało się to niemożliwe, gdyż działalność artystyczna ma żaden albo znikomy wpływ na życie społeczne. […]”

i dalej:

„Najważniejszymi, choć rzadko wymienianymi oficjalnie czynnikami «komunotwórczymi» były Nadmiar i Przyjemność. One na szczęście wciąż istnieją.

Przez Nadmiar rozumiemy tu «nadwyżkę» emocjonalno-energetyczną (tzw. «twórczy niepokój», «niezgodę na panującą rzeczywistość» oraz podobne stany), które wymuszają/inicjują aktywność grupy owocującą w praktyce organizowanymi przez nas wydarzeniami i spektaklami”.

Wyraz rozczarowania i poczucia ideologicznej porażki łączy się tu z pozytywnym projektem dalszej działalności, której motywacją pozostaje nadal niezgoda na zastaną rzeczywistość i potrzeba reagowania na nią, chęć działania, zmiany. Z całą pewnością nastąpiło tu znaczne przesunięcie w rozumieniu samej idei zmiany; pozostaje ona jednak ważnym motorem aktywności komunardów. „Komuna Otwock. Przewodnik Krytyki Politycznej” zakończony tak mocną wypowiedzią podejmuje zatem próbę diagnozy procesów, którym podlega i które inicjuje sztuka zaangażowana i angażująca swych odbiorców.

Jest to więc książka o Komunie, ale nie tylko o niej – w szerszej perspektywie ukazuje dwojaką zmianę: po pierwsze tę, której ulega sama Komuna, a która jawi się jako nieuchronny i konieczny proces ciągłej transformacji. Po drugie: tę rozumianą jako pewna idea i kategoria, która jest przez Komunę problematyzowana, stawiana za cel działań lub też kwestionowana, szczególnie w ostatnim etapie istnienia grupy naznaczonym rozczarowaniem. Z połączenia obu tych płaszczyzn wyłania się również obraz zmiany w stosunku do samej idei zmiany. Tak czy inaczej – w intencji autorów książki – kategoria „zmiany” pozostaje głównym punktem odniesienia i wyznacza horyzont stawianych pytań i snutych refleksji.

Tak zarysowany punkt wyjścia i cel książki nie pozostał bez wpływu na jej konstrukcję i kompozycję. Podzielona ona została na odrębne co do stylu, formy i charakteru części. Następująca po krótkim wstępie część zatytułowana „Historia” zderza ze sobą wypowiedzi byłych i obecnych członków Komuny, ludzi, którzy ją tworzyli od początku i tych, którzy związali się z nią tylko na chwilę. Pogrupowane wokół różnych tematów (m.in. anarchizm, Otwock, Ponurzyca, grupa, lider, teatr, femina fabra, Warszawa), dają wgląd w losy Komuny, które są przede wszystkim wypadkową postaw, idei i wyborów tych, którzy ją stanowili i stanowią. Dzięki temu historia ta jawi się jako nadal żywa i przeżywana. Tym samym artystyczne strategie, porażki i sukcesy grupy, jej wybory, podejmowane akcje, wdrażane projekty i realizowane przedsięwzięcia ukazane są jako proces nieustających transformacji, zderzenia postaw i idei, wpływających na jej dynamikę.

Kolejna obszerna część poświęcona fundamentalnej dla książki kategorii zmiany zawiera rozmowy z ważnymi postaciami dzisiejszej kultury i jej komentatorami, wśród których znaleźli się: Zygmunt Bauman, Agata Bielik-
-Robson, Krzysztof Wodiczko, Leszek Kolankiewicz; a także teksty Wojciecha Krukowskiego i Anety Kozioł. Przeważnie bardzo luźno odnoszą się one do działalności Komuny Otwock, ale stwarzają i przywołują ważne konteksty artystyczne, polityczne i filozoficzne, pozwalające umieścić ją na szerszym tle zachodzących w ciągu ostatnich dwudziestu lat przemian oraz zjawisk kulturowych i społecznych.

Następny rozdział, prezentujący scenariusz najnowszego przedstawienia, nad którym pracuje Komuna („Księga wynalazków”) oraz dziennik Aliny Gałązki z okresu przygotowań i prób do niego, daje wgląd w proces tworzenia na polu teatralnym, do którego Komuna w dużej mierze świadomie i celowo ograniczyła w ostatnim czasie swoją działalność. Mówi wiele o wypracowywanej przez teatr estetyce. Z tych, w dużej mierze osobistych, zapisków wyłania się również obraz funkcjonowania grupy jako konfiguracji osób o różnych temperamentach i poglądach, której nieobce są napięcia, którą spaja jednak chęć działania, potrzeba aktywności. Nadmiar i Przyjemność, będące pobudką i efektem robienia czegoś razem.

Kolejna część, poprzedzająca końcowy manifest, to próba opisu czy raczej zapisu kolejnych przedstawień Komuny Otwock, od „Bez tytułu” z 1997 roku, przez „Trzeba zabić pierwszego boga” (2000), „Design/Gropius” (2002), „Perechodnik/Bauman” (2003), „Przyszłość świata” (2006), po „Mill/Maslow” (2007). Wydaje się jednak, że forma zapisu, za którą stoi dążenie do jak najbardziej „obiektywnego” i rzeczowego przedstawienia sekwencji działań, gestów i towarzyszących im słów bez dodatkowego komentarza, jest tu niewystarczająca. Szczególnie w przypadku Komuny Otwock, której estetyka opiera się na zderzeniu krótkich, ostrych sekwencji skandowanych lub wyśpiewywanych słów z dynamicznym ruchem i autonomicznym układem choreograficznym, sam zapis – choćby najwierniejszy – pozostawia niedosyt. Opis sekwencji działań fizycznych przywołuje być może dynamikę samego ruchu, nie mówi natomiast zbyt wiele o dynamice znaczeń. A przedstawienia Komuny, mimo wyrazistego przekazu, dają się przecież bardzo rozmaicie interpretować. Szkoda zatem, że autorzy nie pokusili się o zderzenie próbek takich interpretacji, zdając się na wyobraźnię czytelnika, który niekoniecznie musiał być widzem Komuny. Dopełniłoby to strategię wielogłosowości z takim powodzeniem stosowaną w pozostałych częściach „Przewodnika”. Czyni ona z niego lekturę nie tylko ważną i użyteczną, ale też niezwykle ciekawą.


Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL.