Ta dziwna instytucja
zwana literaturą (europejską)

Książka jest naprawdę imponująca. Pięknie wydana, ponadtysiącstronicowa. Ośmioosobowa rada naukowa, ponad setka współpracowników (aż trudno policzyć, spis nazwisk ciągnie się przez prawie całą stronę), dziewięciu tłumaczy. A wszystko po to, by stworzyć podręcznik do literatury europejskiej. Od Platona do – nie przymierzając – Marcina Świetlickiego.

Nie jest to sprawa łatwa z wielu powodów. Pierwszym i najważniejszym jest ogrom wielojęzykowego materiału, który jakoś trzeba uporządkować i skategoryzować, tak by podręcznik nie okazał się gorszy od Wikipedii. I tak też się stało, książce nadano solidną strukturę. Każda epoka został podzielona na trzy części: pierwsza przedstawia ogólną panoramę, następna dotyczy poetyki historycznej, w której scharakteryzowano jeden, najbardziej charakterystyczny gatunek literacki, a na końcu pojawiają się portrety wybranych z epoki mistrzów. Taka struktura wyraźnie nadaje spoistość książce. Mamy przyjemne wrażenie posiadania pigułki, w której mieści się w zagęszczonej formie wszystko.

Tu jednak czai się pewna pułapka. Zbyt szybko można się poddać iluzji koherentnej całości. Czy bowiem rzeczywiście mamy do czynienia z „literaturą europejską” czy „literaturą Europy”, a nie ich odpowiednikami w liczbie mnogiej („literaturami europejskimi”)? Zapewne można by odnaleźć wiele argumentów raczej na rzecz swoistości, różnicy i odrębności niż „jedności w wielości”. W polskich bibliotekach stoi zresztą wielotomowa monumentalna praca „Dzieje literatur europejskich” (red. Władysław Floryan), kompetentnie i drobiazgowo opisująca literatury poszczególnych krajów. Nie oszukujmy się zatem, przejście z liczby mnogiej na pojedynczą jest gestem stricte ideologicznym (nie używam tego słowa w negatywnym sensie), wypadkową tego, kim – jako wspólnota – jesteśmy bądź aspirujemy do tego, by być. To produkt sytuacji politycznej.

„Literatura Europy. Historia literatury
europejskiej”. słowo/obraz terytoria, 1072
strony, w księgarniach od maja 2009Nie ma w tym oczywiście nic złego. A jednak taka konceptualizacja ma swoje wady. Literatury spoza europejskich centrów zaczynają mieć status satelicki i wyraźnie reaktywny. Tej tendencji podręcznik próbuje przeciwdziałać, ale bez większego sukcesu. Wyraźnie natomiast widać w „Literaturze Europy” pewien frankofoński przechył (być może spowodowany głównie tym, że książkę pisali i koordynowali autorzy z francuskiego obszaru językowego), do tego stopnia, że Francja zaczyna tu spełniać rolę swoistego hegemona. To nachylenie widać najlepiej, gdy przyjrzeć się detalom. Egzemplifikacja różnorakich wpływów dawnych mistrzów jakoś najlepiej wypada w literaturze francuskiej.

W tym miejscu warto dodać słów kilka o polskim przekładzie tej – było nie było – francuskiej książki. Jak na pozycję podręcznikową za dużo tu dziwnych wpadek. Jeden z podrozdziałów zatytułowany jest dużą wytłuszczoną czcionką „Nowe kierunki przemian i specyficzność (!) narodowa” (s. 174). Baudelaire jako autor „Kwiatów zła” jest prawodawcą „nowoczesności” (a nie modernizmu), co w polskim kontekście brzmi jednak dziwnie, gdyż nowoczesność jest bardziej terminem filozoficznym i ma początek zdecydowanie wcześniej. Na stronie 698 natomiast zostaje przytoczony francuski tytuł „Wenus w futrze” Sacher-Masocha, sugerujący, że utwór powstał w tym właśnie języku.

Nie czepiajmy się jednak szczegółów. Dla rodzimego odbiorcy zdecydowanie najciekawsze będzie szukanie polskich wątków w literaturze europejskiej. I tu czekają nas ekscytujące wrażenia. Kto z polskich twórców jako pierwszy awansuje do grupy „mistrzów”, którym, jak wspomniałem, poświęcone są osobne portrety? Jan Kochanowski? Otóż nie, Jan Potocki. Jest to oczywiście o tyle ciekawe, że z perspektywy polskiego kanonu Potocki zawsze plasował się gdzieś na jego marginesach. I tu nagle bardzo awansował, rzecz jasna słusznie, choć miejmy nadzieję, że nie tylko dlatego, iż „Rękopis znaleziony w Saragossie” został napisany po francusku. Wśród mistrzów odnajdziemy też Adama Mickiewicza, jako przedstawiciela „romantyzmu narodowego”, a długo, długo później – Gombrowicza. Najbardziej charakterystycznym przedstawicielem polskiej prozy współczesnej okazał się natomiast Tadeusz Konwicki. Gdy już poczuliśmy się europejsko, nagle dopada nas typowy „kompleks polski” ze strony poezji, fantazyjny węzeł wyższości i niższości w jednym: „Jak pisać w języku, którego dwoje poetów – Czesław Miłosz i Wisława Szymborska – zostało laureatami literackiej Nagrody Nobla w drugiej połowie XX wieku, w języku, w którym powstał „Tryptyk rzymski” Jana Pawła II, w kraju, do którego powracają z emigracji prześladowani niegdyś poeci?” (s. 942). Istotnie, w tak niezwykłym języku i kraju można tylko milczeć.

Podręcznik do literatury europejskiej nie jest zapewne miejscem, w którym można by się  spodziewać jakichś spektakularnych rewindykacji. Trudno jednak nie zauważyć, że kwestia płci i seksualności została tu potraktowana wyjątkowo konserwatywnie, co widoczne jest zwłaszcza w oceniającym języku. Na przykład wspomniany powyżej Leopold von Sacher-Masoch „opisywał rozkosz zrodzoną z popełniania ohydnych grzechów”, a ponadto utrzymywał, „że jedynie praktyki masochistyczne mogą dostarczyć seksualnego zaspokojenia” (s. 698). Trudno dociec, czy zawinił tu tłumacz czy braki w interpretacyjnym warsztacie. Skłaniałbym się jednak ku temu drugiemu, zważywszy na to, jak topornie została rozwiązana poplątana i sprzeczna wizja findesieclowego erosa (s. 698).

Z podobnym brakiem subtelności (językowej, ideowej, interpretacyjnej) zostaje potraktowane inne wcielenie kwestii płci i seksualności, czyli literatura kobieca i feministyczna. Podręcznik oferuje ścisłe rozróżnienie  tych fenomenów. Mianowicie: „literatura radykalnie feministyczna, walcząca […] sytuuje się w opozycji do reszty literatury (męskiej) i wyrasta z koncepcji specyficznej odmienności literatury kobiecej” (s. 929); natomiast „literatura kobieca  […] porusza tematy typowo kobiece, jak ciało czy ciąża, nie stając się przy tym literaturą wojującą” (s. 935). Brzmi to wszystko niezbyt mądrze i zasadniczo ten rozdział można sobie podarować.

Do kogo adresowana jest jednak ta książka? To wyraźnie podręcznik, z pytaniami po każdym rozdziale. Kto jednak konkretnie ma się z niego uczyć? Mam poczucie, że adresat jest nieco mgławicowy. Chodzi tu bowiem głównie o stworzenie pewnej instytucji, która budować będzie wspólnotę. I to zapewne się uda. A nieświadomych czytelników, którym przez przypadek wpadnie do rąk ta książka, solennie ostrzegam. Można się nabawić melancholii. Będziemy czytać głównie o książkach, które chcielibyśmy przeczytać. Co gorsza, ze świadomością, że większości nigdy nie przeczytamy. Bo jak to się kiedyś mawiało – życia nie starczy.