Połącz kropki
Dana Rvana CC BY-NC 2.0

29 minut czytania

/ Obyczaje

Połącz kropki

Renata Lis

Klementyna Suchanow ujawnia to, co miało pozostać w ukryciu. Wytrąca fundamentalistom z rąk potężną broń: efekt zaskoczenia

Jeszcze 7 minut czytania

Jeśli wracam do „Opowieści podręcznej” Margaret Atwood, to wyłącznie dla tych kilku momentów, w których June (celowo nie nazywam jej Fredą) przypomina sobie swoją reakcję na działania sekciarzy-ekstremistów w czasach liberalnej demokracji przed Gileadem. Jej reakcja była zawsze taka sama – sprowadzała się do paraliżu władz poznawczych i woli wskutek dziwnej nieadekwatności tego, co się działo. „Wydało mi się to zbyt teatralne, żeby mogło być prawdziwe” – mówi June. To było „coś zbyt melodramatycznego, co posiadało wymiar niewłaściwy naszemu życiu”. Było to „straszne, ale zarazem i niewiarygodne”. Więc „żyłyśmy jak zwykle, ignorując” (cytaty w przekładzie Zofii Uhrynowskiej-Hanasz).

Właśnie wtedy, kiedy June żyła jak zwykle, ignorując nadmiar teatru i melodramatu, dokonywała się kontrrewolucja chrześcijańskich fundamentalistów – niezauważalna, mimo że widoczna. Mała grupa knuła przeciwko reszcie i realizowała swój plan krok za krokiem. Bo ten, kto ma jeden cel i jest zdeterminowany, zawsze ma przewagę nad tymi, którzy tylko żyją. „Nic się nie zmienia w sposób natychmiastowy”. Zanim sekciarze zaczęli strzelać i zdobyli władzę totalną, zmiana dokonywała się poprzez stopniowe nasączanie tkanki społecznej trucizną – serią aberracyjnych zdarzeń, które zdawało się łączyć tylko to, że nie mieściły się w głowie.

Do nas też docierają dziwne wiadomości – zbyt teatralne, żeby mogły być prawdziwe. Na przykład o intronizacji Chrystusa na króla Polski; o ministrach, którzy „zawierzyli Maryi” polską służbę zdrowia i energetykę; o żywym łańcuchu fanatyków, który oplótł Polskę w ramach akcji Różaniec do Granic; o szturmach modlitewnych i napakowanych osiłkach klęczących na Krakowskim Przedmieściu; o Bractwie Małych Stópek i wicepremierze wsłuchanym w krzyk zarodków; o uzdrawiających kościach katolickiej świętej w szpitalu onkologicznym w Kielcach, albo o modlitwie odprawianej na wizji w rządowej telewizji informacyjnej. To jakaś aberracja – mówimy sobie, kiedy się z tym stykamy. Komuś chyba odbiło – myślimy, kiedy słyszymy o pomysłach rejestrowania ciąż i o karach za poronienia, o obowiązku wydawania na świat niezdolnych do życia płodów, o zniesieniu sankcji za przemoc domową, o zakazie antykoncepcji i rozwodów, albo o potrzebie wpisania do konstytucji definicji małżeństwa jako związku mężczyzny i kobiety (właśnie przeczytałam w sieci, że Rosjanie, którym też to grozi, żartują sobie, że odpowiedni zapis w konstytucji powinien brzmieć: Małżeństwo to Związek Radziecki mężczyzny i kobiety).

Nie zamierzam straszyć nikogo Gileadem. Myślę jednak, że warto zdać sobie sprawę, że wszystkie te aberracje, które codziennie wypływają na powierzchnię naszego życia społecznego, nie są przypadkowe, a jeśli rzeczywiście stoi za nimi szaleństwo, to jest ono metodyczne, zdeterminowane i opływa w fundusze.

Zdanie, które warto zapamiętać

Klementyna Suchanow, „To jest wojna. Kobiety, fundamentaliści i nowe średniowiecze”Klementyna Suchanow, „To jest wojna. Kobiety, fundamentaliści i nowe średniowiecze”. Agora, 640 stron, w księgarniach od lutego 2020O tym właśnie pisze Klementyna Suchanow w książce „To jest wojna. Kobiety, fundamentaliści i nowe średniowiecze”. Przygląda się w niej zjawiskom, które od dawna leżą na widoku, ale je bagatelizujemy, bo są tak groteskowe, że „Sorokin rzuca ręcznik”. Jednocześnie wydobywa z mroku te podmioty i zdarzenia, których nie zauważamy, bo albo są dobrze ukryte, albo nie przyszło nam do głowy, żeby popatrzeć w ich stronę. Łączy kropki. Ujawnia to, co miało pozostać w ukryciu. Wytrąca fundamentalistom z rąk potężną broń: efekt zaskoczenia.

Czy to jest książka o spisku? Tak, jest. Czy to źle? Nie, to bardzo dobrze. Bo z faktu, że wiele teorii spiskowych nie ma nic wspólnego z rzeczywistością, nie wynika jeszcze, że spiski się nie zdarzają. Ten, który rekonstruuje Suchanow w toku swojego dziennikarskiego śledztwa, ma nowoczesną formę ponadnarodowej sieci, łączącej mniejsze i większe organizacje chrześcijańskich fundamentalistów (wiele z nich ma charakter kadrowy, część grupuje wyłącznie mężczyzn). Ich celem jest odwrócenie w ciągu najbliższych kilkunastu lat biegu cywilizacji euroamerykańskiej, w tym zwłaszcza skutków rewolucji francuskiej i dalszych przemian o charakterze emancypacyjnym. Chcą zastąpić uniwersalne prawa człowieka definiowanym przez kościoły „prawem naturalnym”. W praktyce najbardziej grzeją ich tematy aborcji, antykoncepcji, rozwodów, małżeństw gejowskich i lesbijskich, tęczowego rodzicielstwa, surogacji, in vitro i eutanazji. Mają powiązania z arystokracją, wierzą w świętość własności prywatnej, w nieograniczoną władzę rodzicielską i edukację domową. Chcieliby powrotu monarchii i teokracji. Nienawidzą Unii Europejskiej, islamu i migracji. Nie należy się dziwić, jeśli wylezie z nich zajadły antysemityzm albo zapachnie od nich nagle aurą tłumionego męskiego homoerotyzmu. Ci z nich, którzy nie trwają w celibacie, miewają dużo dzieci. Są zwarci, gotowi i silnie wzmożeni (niech nas nie zmyli stonowany strój pracownika korporacji i nieschodzący z twarzy uśmiech). Lubią się z narodowcami (to powinowactwo sięga u nas PRL-u, a pośrednio też przedwojnia – jak pokazuje Suchanow, polski ruch antyaborcyjny to dziecię endecji, a poród przyjmował Stefan Wyszyński). Zdradza ich język: „obrona życia”, „ideologia gender”, „lobby homoseksualne”, „marksizm kulturowy” – każde z tych wyrażeń powinno zapalić nam w głowie czerwoną lampkę. Przechwytują też język praw człowieka, wypełniając go wrogą treścią. Walcząc z nimi, trzeba uważać na słowa.

Teraz najważniejsze: fundamentaliści uważają, że nie potrzebują naszej zgody. Nie będą o nią zabiegać – urządzą nam życie bez tego. „Wahanie, czy narzucić swoje własne «wartości» reszcie społeczeństwa, byłoby zrozumiałe, gdyby te wartości były osadzone na czysto subiektywnym i irracjonalnym wyborze – czytamy we wstępie do ich tajnej strategii „Restoring the Natural Order: an Agenda for Europe”, ujawnionej niedawno dzięki przeciekom do francuskich mediów. – Autentyczne moralne nakazy nie są osadzone na subiektywnych «wartościach», ale na obiektywnej prawdzie i dlatego nie tylko jest zasadne, ale wręcz konieczne, by narzucać je tym, którzy ich nie akceptują”. Sądzę, że to ostatnie zdanie warto zapamiętać.

Mundur, który można kupić w każdym sklepie

Książki Klementyny Suchanow nie da się streścić, nie ma też sensu zapamiętywać wszystkich nazwisk, powiązań i nieoczekiwanych zwrotów akcji, choć koronkowa robota, z jaką mamy do czynienia, wciąga momentami jak najlepszy thriller i warto poznać ją w całości. Jednak najważniejsze są płynące z niej wnioski, czyli konkretna wiedza o tym, co dzieje się dzisiaj w Polsce. Trochę już o tym czytaliśmy – w książkach i artykułach Tomasza Piątka, Grzegorza Rzeczkowskiego („Obcym alfabetem. Jak ludzie Kremla i PiS zagrali podsłuchami”) i samej Suchanow, jednak teraz dostajemy dużo więcej: pełnowymiarową mapę sztabową kontrrewolucji. Bo to jest wojna, jak lubią powtarzać fundamentaliści.

Ośrodków kontrrewolucji jest na świecie kilka i choć powstały niezależnie, to dzisiaj ze sobą współpracują. Przymierze chrześcijańskich sekt z Ameryki Łacińskiej, tradycjonalistycznych nurtów katolicyzmu i krucjaty przeciwko „zgniłemu Zachodowi”, prowadzonej przez Kreml i Cerkiew prawosławną patriarchatu moskiewskiego, jest faktem. Co ciekawe, dla meksykańskiej sekty El Yunque ważną inspiracją było przemówienie papieża Jana Pawła II w czasie Światowych Dni Młodzieży w 1991 roku w Częstochowie – zelektryzowało ich papieskie „zaproszenie do bycia budowniczymi Cywilizacji Miłości”. Pomostem między radykałami a biskupem Rzymu okazał się antykomunizm, zresztą antykomunistyczna fiksacja do dzisiaj pozostaje jednym z głównych symptomów przynależności do kontrrewolucji i powinna budzić czujność.

W ogóle postawa Kościoła katolickiego wobec fundamentalistów chrześcijańskich jest dwuznaczna – oficjalnie Kościół jako całość odcina się od tych ruchów, ale tylko ze względu na ich metody. Świat poddany „prawu naturalnemu” to przecież marzenie nie tylko sekciarzy-ekstremistów, ale też papieża Franciszka i innych figur „kościoła otwartego”. Być może dlatego oczko niżej w hierarchii dochodzi do mniej lub bardziej jawnej współpracy (takiej jak użyczenie obiektu na imprezę albo udział biskupa w akcji czy spotkaniu, o propagowaniu fundamentalistycznej agendy nie wspominając). Podobna dwuznaczność cechuje postawę tych konserwatystów, którzy popierają agendę wymierzoną w emancypacyjne dążenia osób nieheteronormatywnych i reprodukcyjne prawa kobiet, ale odstrasza ich sztama z Putinem jako nieodłączna część kontrrewolucyjnego dealu (Suchanow cytuje w tym kontekście szczerą do bólu wypowiedź prawicowego dziennikarza Marcina Reya).

Rosja włączyła się na całego do gry o „przywrócenie naturalnego porządku” dopiero w latach 2012–2013: błyskawicznie połączyła rozproszonych ultrakonserwatystów z różnych krajów za pomocą sieci rosyjskich „kuratorów” i opanowała struktury umożliwiające wymianę doświadczeń w skali globu (zwłaszcza World Congress of Families, któremu wciąż udaje się uchodzić za organizację czysto amerykańską). Putin – u boku patriarchy Cyryla, również ekskagiebisty – niepostrzeżenie zaczął odgrywać obrońcę chrześcijańskiego ładu przed „Antychrystem” liberalizmu. Z tej okazji oligarcha Konstantin Małofiejew ukuł nawet pojęcie „prawosławnego czekizmu” – zapewne w jednej z niewielu wolnych chwil, kiedy nie był akurat zajęty obmyślaniem sposobów cenzurowania internetu, wysyłaniem Igora Striełkowa do Donbasu czy przywracaniem w Rosji monarchii. W ciągu kilku zaledwie lat dawny Kraj Rad stał się głównym motorem konserwatywnej kontrrewolucji.

Obeznanych trochę z Rosją te postmodernistyczne hybrydy nie zdziwią. „Duchownyje skriepy” (duchowe spoiwa) – znane u nas pod nazwą „wartości chrześcijańskie” – w czasie trzeciej prezydentury Putina stały się jednym z narzędzi scalania poradzieckiego społeczeństwa. Z punktu widzenia rosyjskich technologów politycznych „skriepy” bynajmniej nie kłócą się z kultem Pobiedy i kultem Stalina, ponieważ wszystkie te trzy czynniki wzmacniają państwo, są więc dobre, w przeciwieństwie do rewolucji październikowej czy rosyjskich tradycji wolnościowych, które ich zdaniem należy odrzucić. Zresztą wielu pobożnych konserwatystów nie miało i nie ma żadnych problemów z rosyjskim kameleonem. „Rosyjska elita polityczna słusznie przeciwstawia się promowaniu stylu życia, którego istotą jest narcystyczna koncentracja na realizowaniu własnych potrzeb emocjonalnych” – pisał w 2013 roku na łamach „Rzeczpospolitej” Filip Memches, mając na myśli świeżo podpisane ustawy o zakazie „propagandy homoseksualnej” i karach za obrazę uczuć religijnych. Jego tekst nosił tytuł „Putin ma rację”.

Najistotniejsze dla nas jest jednak to, że Moskwa uczyniła z konserwatywnej kontrrewolucji także ważne narzędzie swojej polityki międzynarodowej. Polityka ta wychodzi z przesłanek duchowo-geograficznych (cywilizacja ziemi kontra cywilizacja morza), znanych m.in. z książek Aleksandra Dugina, a jej celem jest wyparcie z Europy kontynentalnej „morskich” potęg Ameryki i Anglii oraz podporządkowanie tego terytorium eurazjatyckiej cywilizacji „ziemi”, czyli imperium rosyjskiemu. Istotną przeszkodą w tych dążeniach jest oczywiście Unia Europejska, którą Rosja stara się osłabiać i rozbijać, dążąc do sytuacji, w której mogłaby z każdym z państw członkowskich prowadzić osobną politykę, rozgrywać je między sobą i różnicować kierowaną do nich ofertę. Jako imperium eurazjatyckie Rosja stałaby się jedną z potęg wielobiegunowego świata, co jest nadrzędnym celem prowadzonej przez nią geopolityki. Fundamentalizm chrześcijański ze swą organizacyjną infrastrukturą stał się ważnym i wygodnym (bo słabo kontrolowanym przez kontrwywiady) narzędziem wojny hybrydowej, poprzez którą Kreml stara się wpływać na politykę innych państw. „Przywracanie naturalnego porządku” to tylko kamuflaż rosyjskiego imperializmu. Putin w każdej chwili mógłby zrzucić ten strój tak samo łatwo, jak go na siebie włożył. Taki mundur można kupić w każdym sklepie.

Zamach na wolność, który chce być legalny

Klementyna Suchanow opisuje związki polskich organizacji ultrakonserwatywnych ze sobą nawzajem, ale przede wszystkim z tą właśnie globalną siecią, którą inspirują i nadzorują ludzie Putina. Niektóre informacje zdobywa sama – znajduje informatorów-insajderów, szuka dostępu do głównych graczy z obozu wroga i czasem z którymś udaje się jej porozmawiać, dostaje się na Światowy Kongres Rodzin w Weronie, rozmawia z aktywistkami z innych krajów, przeszukuje archiwa IPN-u. Oprócz tego wykorzystuje informacje opublikowane wcześniej przez innych – zbiera je, analizuje i układa w całość.

Spośród prześwietlanych przez nią organizacji uwagę przyciągają zwłaszcza: Stowarzyszenie Kultury Chrześcijańskiej im. Piotra Skargi, Fundacja Instytut Edukacji Społecznej i Religijnej im. Piotra Skargi oraz Instytut na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris. Wszystkie trzy są powiązane ze sobą personalnie i za sprawą zależności statutowych, jak wielka i nieco kazirodcza rodzina: Stowarzyszenie powołało do życia Fundację, a Fundacja Instytut. A skąd się wzięło Stowarzyszenie? Okazuje się, że jest ono filią czysto męskiej, paramilitarnej brazylijskiej sekty katolickiej Tradycja, Rodzina i Własność, która (świadczą o tym nazwiska i statuty) kontroluje całą tę trzypiętrową strukturę. Sprzymierzonych organizacji jest zresztą dużo więcej – fundamentaliści lubią się rozpraszać po różnych ciałach i działać cudzymi rękami. Można powiedzieć, że delegują zadania – ktoś zorganizuje marsz „za życiem”, ktoś inny akcję przeciw gender, ktoś inny będzie jeździł po kraju z antyaborcyjnymi plakatami (właśnie słyszę, że fundacja Kai Godek rozpoczęła zbieranie podpisów pod inicjatywą „Stop LGBT” – natychmiast po tym, jak Lewica zapowiedziała, że w ciągu miesiąca złoży w sejmie projekt ustawy o związkach partnerskich). Wszystko ma sprawiać wrażenie spontanicznych akcji oddolnych.

Są dobrze zorganizowani i wszędzie ich widać – na przykład ludzi Ordo Iuris zaprasza w charakterze „ekspertów” nie tylko telewizja rządowa, ale też liberalne stacje w rodzaju TVN24 (przy okazji zapytam: jak długo jeszcze?). Można ich spotkać w ministerstwach i na uniwersytetach. Stosują ciągłą presję i metodę małych kroków (jeśli nie można zakazać rozwodów, to chociaż podnieśmy opłaty sądowe). Szukają wpływu na gremia i osoby decyzyjne, przenikają do mainstreamu, lobbują na szczeblu krajowym i lokalnym (na przykład w sprawie tzw. uchwał o strefach wolnych od LGBT). Wypracowują środki prawne, które pozwalają fundamentalistom przepychać antywolnościową agendę lege artis.

Coraz częściej odnoszą sukcesy – pierwszy prezes Ordo Iuris Aleksander Stępkowski został na pewien czas wiceministrem spraw zagranicznych w resorcie kierowanym przez Witolda Waszczykowskiego, a ostatnio Andrzej Duda mianował go sędzią Sądu Najwyższego. Suchanow ujawnia też niepokojące konteksty przygotowanej w roku 2017 przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej pod kierunkiem minister Elżbiety Rafalskiej nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, mającej „oddzielić konflikt od przemocy”. Przykładów jest więcej, a wszystko to musi budzić niepokój z powodu zagrożeń dla wolności jednostki, jakie stwarza religijny fundamentalizm u władzy, ale też dla polskiej demokracji i autonomii państwa. Nie tylko naszego – Ordo Iuris systematycznie rozszerza działalność na inne kraje regionu, przede wszystkim na Chorwację, ale też na Litwę i Estonię. Nasza chata wcale nie leży z kraja – Polska jest gorącym punktem na mapie ultrakonserwy. Polska gościła u siebie – kto o tym pamięta? – m.in. World Congress of Families w roku 2007 (patronował mu prezydent Lech Kaczyński, a Sejm i Senat zorganizowały w ramach Kongresu konferencję) oraz szczyt platformy lobbingowej Agenda Europe (tej od „Restoring the Natural Order”) w 2016.

No nie, kurwa, nie będą mnie tak robić

Równolegle opowiada Suchanow o czwartej fali feminizmu, która przybrała formę międzynarodowego ruchu oporu kobiet i ich sojuszników, a wywołała ją ofensywa fundamentalistów i związane z nią poczucie śmiertelnego niebezpieczeństwa. Impuls wyszedł z Polski na jesieni 2016 roku, kiedy nagle pojawił się projekt ustawy o karze więzienia za przerwanie ciąży. Zaraz potem – 3 października – w wielu miastach odbył się synchroniczny strajk kobiet, zwany Czarnym Protestem i Czarnym Poniedziałkiem. Dowiedzieliśmy się o istnieniu wspaniałej Marty Lempart („Miałam w sobie takie coś, że no nie, kurwa, nie będą mnie tak robić”) oraz o determinacji tysięcy kobiet gotowych bronić swoich praw. Sama pamiętam to wrażenie, że wreszcie naprawdę coś się ruszyło – demonstrować z parasolkami poszły nawet sprzedawczynie z naszego osiedlowego sklepiku, które do tej pory (a także później) w nic takiego się nie angażowały. Zawiązany ad hoc Strajk z czasem przekształcił się w Ogólnopolski, a w końcu w Międzynarodowy Strajk Kobiet – globalną sieć solidarności i współpracy.

Ten feminizm czwartej fali to feminizm uliczny – skupiony na działaniu zamiast na teoriach i konferencjach. Stworzyły go kobiety, które – jak z dumą pisze Suchanow – „nie czytały klasyki feminizmu”. Mimo swojej aktywistycznej, a więc ekstrawertycznej natury ten nowy feminizm stworzył również przestrzeń bardzo intymną, w której kobiety chciały i mogły po raz pierwszy podzielić się swoimi traumatycznymi doświadczeniami. „Coś się otworzyło w kobietach i zaczęły otwarcie opowiadać o aborcjach, przemocy, gwałtach. Ta fala publicznych zwierzeń ujawniła ukrywane przez lata, tłamszone przez system samoobrony problemy” – opowiada Suchanow. Szczególnie straumatyzowane okazały się kobiety z krajów katolickich, w tym Irlandki.

Emilie Pine, „O tym się nie mówi”. Emilie Pine, „O tym się nie mówi”. Przeł. Joanna Figiel, Wydawnictwo Cyranka, 192 strony, w księgarniach od lutego 2020

„To jest wojna” nie jest opowieścią o kobiecych traumach, ale można przeczytać o nich gdzie indziej – niedawno ukazał się zbiór szkiców Emilie Pine „O tym się nie mówi” (w przekładzie Joanny Figiel). Autorka, profesorka University College w Dublinie, opowiada, że weszła w kontakt z własnym wypartym doświadczeniem dzięki innym kobietom, współfeministkom, które publicznie opowiadały o sobie. Wtedy zrozumiała, że ona też została zgwałcona. W książce przepracowuje swoje traumy, ale w taki sposób, żeby pomogło to innym kobietom odbyć podobną drogę. Bo te kobiece traumy – żadna niespodzianka – są powszechne, wręcz masowe. Wszystkie mamy co najmniej część problemów, o których mówi Pine: z rodzicem, często ojcem, który pije lub jest w inny sposób nieadekwatny; z dzietnością albo bezdzietnością; z rozwodem rodziców albo własnym; z krwią raz w miesiącu, którą uczą nas ukrywać jak zbrodnię; z molestowaniem seksualnym i gwałtem; z zaburzeniami odżywiania i skłonnością do zachowań autodestrukcyjnych: od nadużywania alkoholu i narkotyków, przez przypadkowy seks z ludźmi, którzy traktują cię jak rzecz, aż po pracoholizm dobrze przystosowanych akademiczek. 

Ten niewypowiedziany ból kobiet jest jak ósmy, zatopiony kontynent. U Pine ma on zakątki, które są szczególnie mroczne – to rozwód po irlandzku (czyli rozwód, którego nie ma, choć jest), oraz narzucona przez prawo praktyka nieudzielania kobiecie jakichkolwiek informacji w przypadku niejasności co do stanu płodu, respektowana w publicznych i prywatnych placówkach medycznych. Właśnie dla tego upartego, głuchego milczenia lekarzy, wpatrzonych w ekran ultrasonografu, na którym rozpościera się wnętrze twojego brzucha, warto przeczytać Pine – już to jedno doskonale pokazuje, do czego prowadzi katolicyzm, kiedy biega po świecie bez kagańca. 

Autorka i bohaterka

Klementyna Suchanow jest nie tylko autorką, ale też bohaterką swojej książki. Częściowo uzasadnia to pozycja, z której pisze: mówi do nas przecież aktywistka turbowana przez policję i nękana przez służby, współtwórczyni Strajku Kobiet oraz dziennikarka śledcza, która siłą rzeczy stoi w centrum swojego dochodzenia. Czasem jednak nie mogłam dopatrzeć się związku między opowieścią o sobie a głównym nurtem narracji, jak w przypadku passusu o polsko-rosyjskich korzeniach, tym bardziej że literatury rosyjskojęzycznej w przypisach jest jak na lekarstwo, więc chyba korzenie te nie przełożyły się na znajomość języka, dość ważnego z punktu widzenia tematu. Narratorka-bohaterka nie rozstaje się też z niewidzialnym Gombrowiczem, którego biografką pozostaje w każdej chwili – zastanawia się, co by powiedział na to czy tamto, albo oburza się, że fundamentaliści skalali swoją obecnością Pałac Staszica, w którym kiedyś czytała jego rękopisy. Ona i niewidzialny Gombro mówią sobie po imieniu („gdyby Witold wiedział, do czego się przyczynił”). Z bezczelnym egotyzmem „Witolda” trzeba też chyba wiązać zamiar oddania w książce sprawiedliwości nie tylko Strajkowi Kobiet, ale też sobie samej – w ramach przeciwdziałania obecnym i przyszłym przekłamaniom. Czy to coś złego? Nie wiem, zwracam tylko uwagę: to śledztwo dziennikarskie jest też autoportretem aktywistki Klementyny Suchanow, która właśnie taka jak w książce chciałaby przejść do historii.

Jednak czasem w „To jest wojna” przemawia do nas nie „ja”, tylko „my”. Nie zawsze wiadomo, kto i z czego je zbudował. Bywa, że to „my” oznacza „ludzi ulicy”, a wtedy po przeciwnej stronie barykady lądują „teoretyczki” i „akademiczki”, przerzucane tam z przekąsem lub niechęcią ocierającą się o antyintelektualizm. Nie jestem zwolenniczką przelewania z pustego w próżne, ale myślę, że w świecie terroryzowanym przez populistów intelektualizm zasługuje na bezwarunkową obronę. Powinniśmy chuchać na niego i dmuchać, a najlepiej osobiście go kultywować. Suchanow tymczasem pewne rzeczy ma przemyślane, a inne nie. Odżegnuje się od idei siostrzeństwa (woli solidarność); wymija rafę kobiecego separatyzmu i krytykuje klasizm liberalnych feministek (na marginesie: czy na pewno nowy feminizm jest od niego wolny? – moim zdaniem to teza dopiero do zbadania i dyskusji). Jednak z drugiej strony bezrefleksyjnie posługuje się szkolnym stereotypem mroków średniowiecza i chyba nie przemyślała do końca problemu polskiej rusofobii.

Pewnie dlatego sama jej ulega. Snując się po placu Czerwonym, czuje „grozę” (a mieszka oczywiście na Arbacie). „Wszyscy się o ciebie boją, kiedy mówisz, że tam jedziesz” – opowiada, jakby krótki wypad do Moskwy był nie wiadomo jakim wyczynem. Przede wszystkim jednak o wiele częściej niż to konieczne powtarza frazy o zwierzchnictwie Kremla nad fundamentalistami, żerując na zapisanym w polskich głowach lękowym kodzie: Rosja równa się zło. Mogłaby używać tych fraz rzadziej i przede wszystkim w trybie analitycznym, a nie na postrach. „Dbając o swoje prawa, Polki jednocześnie stawiają opór wpływom Kremla” – z satysfakcją cytuje własny artykuł, a ja się zastanawiam, skąd myśl, że trzeba nas postraszyć Rosją, żebyśmy zrozumiały, jak wielkim niebezpieczeństwem dla naszej wolności jest fundamentalizm. Kiedy czytam takie zdania, czuję, że ktoś chce pograć na moich emocjach zamiast przemawiać do mojego rozumu.

Książka tego typu musi oczywiście opierać się bardziej na poszlakach niż na dowodach – to dla mnie zrozumiałe. Jednak autorka czasem nie wytrzymuje tej ciągłej niepewności i buduje nieuprawnione ciągi przyczynowo-skutkowe. Pisze na przykład o podróży patriarchy Cyryla do Polski w sierpniu 2012 roku: „I tak się złoży, że arcybiskup Józef Michalik, który podpisze z Cyrylem list o współpracy Kościołów, jakiś czas później zacznie coraz częściej przywoływać termin «ideologia gender»”. Spodziewałabym się w tym miejscu kilku przykładów tego przywoływania przez Michalika, choćby w przypisie, ale nic takiego się nie pojawia, za to na następnej stronie czytam już o „ideologii gender, którą przywiózł w bagażu dyplomatycznym patriarcha i która zagościła w polskim Episkopacie, a potem dotarła nawet do Watykanu”. Skąd wiadomo, co miał „w bagażu” Cyryl i którędy „ideologia gender” dotarła do Watykanu? Suchanow nie podaje żadnego dowodu na to, że był to wpływ, a nie koincydencja. 

Ponadto w książce znać pośpiech – są powtórzenia, są też naiwności: na przykład o Putinie czytamy, że zrobił coś, bo się obraził, a Dugin zbrunatniał, ponieważ jego żona ogłosiła się lesbijką (znana sprawa Jewgienii Diebrianskiej, która razem z innymi zakładała w Rosji ruch LGBT). Jest też trochę bałaganu – ewangelicy mieszają się z ewangelikanami, eurazjatyzm bywa też euroazjatyzmem i eurazjanizmem, a wojna hybrydowa musi obyć się bez korzeni starszych niż doktryna Gierasimowa.

Wkurw, który obraca się przeciwko nam

„Aktywizm podnosi poziom adrenaliny i uzależnia” – skoro tak, autorka musi przyjmować już bardzo duże dawki tego narkotyku, bo trudno mi było wejść w tę książkę. Miała za wysoką temperaturę – albo ja za niską. „Ulica nie tworzy teorii na swój temat, tylko działa. To jest język, który rozumiem” – ja tego języka nie rozumiem. Romantyzm rewolucji przemawiał i do mnie, dopóki nie obejrzałam „Gorączki” Agnieszki Holland. Od tamtej pory myślę raczej o heterotelii i tragicznej ironii naszych działań społeczno-politycznych, niż daję się im porwać. Patos i „wkurw”, wartości proste i dla wielu ponętne, nie przekonują mnie. Nie ufam wzmożeniu – tak samo wzmożeni są przecież tamci. Myśląc o wojnie hybrydowej, trudno nie zadać sobie pytania, czy uliczny aktywizm nie współtworzy w jakimś stopniu chaosu – do spółki z fundamentalistami. Czekistowska zręczność putinizmu polega przecież na tym, że aranżuje on sytuacje, w których nasze zdrowe reakcje obracają się przeciwko nam. Na tej samej zasadzie, prowokując „kryzys migracyjny” w roku 2015, Rosja wykorzystała chwalebny humanitaryzm europejskich elit do rozniecenia tak wielkich strachów społecznych, że dzisiaj, kiedy Turcja rozmroziła problem migracji i tysiące ludzi bez miejsca na ziemi znów stają na granicach Unii Europejskiej, o przyjmowaniu uchodźców nikt z przywódców już nawet nie wspomina, tak mocno trzyma nas za gardło prawicowy populizm. Właśnie w tym punkcie widać, że polska rusofobia, którą Suchanow półświadomie posługuje się w celu mobilizacji oporu przeciwko fundamentalizmowi, jest bronią obosieczną. „Dbając o swoje prawa, Polki jednocześnie ulegają wpływom Kremla” – mógłby napisać jakiś konserwatysta-państwowiec, i nie wykluczam, że też miałby rację.

„Dla nas od początku było jasne, że to jest wojna. Myślałyśmy o sobie jako o żołnierkach” – nigdy w życiu nie chciałabym być żołnierką. I na szczęście nie jestem nią, jestem pisarką. To całkiem inne, wręcz konfliktowe pozycje egzystencjalne. Suchanow tymczasem załatwia dychotomię pisanie – działanie w jednym zdaniu: nie, nie ma tu żadnego konfliktu, ten konflikt to już przeszłość. Naprawdę? Z pozycji pisarskiej widać rzeczy, których nie można dostrzec ze środka wojny. Na przykład to: na wojnie nie ma wygranych. 

Wyobrażam sobie, że ktoś mniej wzmożony, kto nie „jara się” własnym „wkurwem”, może od tej książki odpaść właśnie z powodu jej temperatury. Byłby to wielki błąd – to trzeba przeczytać i bardzo do tego zachęcam. Moja lektura skończyła się inaczej, niż się zaczęła – z biegiem stron irytacja opadła i przeważyła ciekawość. Klementyna Suchanow przekonała mnie, że zagrożenie, z którym mamy do czynienia, jest nawet poważniejsze, niż sądziłam – że to nie jest odlot ani nieudolne wysiłki dewotów, tylko konsekwentnie realizowany plan, któremu sprzyja sytuacja polityczna w kraju i tradycyjna polska mentalność, a także globalny backlash emancypacji. Słuchajcie Suchanow, bo ma rację – jest się czego bać.

Mimo wszystkich zastrzeżeń autorka przekonała mnie też do siebie. Wszyscy potrzebujemy ulicznych bojowniczek i bojowników i należy im się nasza wdzięczność, a działanie wymaga przecież uproszczenia reakcji i wysokiej temperatury – człowiek musi stać się narzędziem swojej walki. Nie oszukujmy się: oni narażają się nie tylko dla nas, ale też za nas. Wyobraźmy sobie, że nagle by ich zabrakło – to by dopiero była zgroza. Przy braku sprzeciwu już byłoby po ptakach, a tak sprawa się trochę odwleka – przynajmniej mamy taką nadzieję.

Dzięki „ludziom ulicy” przyszłość jeszcze się nie zamknęła. Ale wiele zależy też od nas. Nie bądźmy jak June z powieści Atwood, która swoje marzenie o buncie ulokowała w Moirze, a sama zatopiła się w romansie, rojąc w przerwach między randkami, że jej zrewoltowana przyjaciółka wysadzi kiedyś w powietrze burdel pełen świętojebliwych Komendantów. Książkę Klementyny Suchanow odkładam z postanowieniem, że będę częściej chodzić na demonstracje (choć teraz, kiedy to piszę, jedna właśnie mnie ominęła). Mam nawet hasło, które będzie mnie mobilizować: Na demonstracje tak, ale razem z naszymi wątpliwościami.