Podnawki
Karolina Jabłońska CC BY-NC-ND 3.0

7 minut czytania

/ Literatura

Podnawki

Olga Wróbel

„Projekt” Anny Sudoł, który mógłby wydawać się zjadliwą, groteskową satyrą świata sztuki, ostatecznie lokuje się na półce z przykrym realizmem

Jeszcze 2 minuty czytania

„Projekt” Anny Sudoł jest jak dzieło sztuki nowoczesnej, mamiące znajomą, na pozór banalną formą. Wygląda jak powieść, czyta się jak powieść, ale problem pojawia się w momencie, kiedy trzeba opowiedzieć o nim własnymi słowami i wyciągnąć wnioski. Trudno wyjaśnić osobie przywiązanej do figuratywnego malarstwa „Czarny kwadrat” Malewicza, trudno wytłumaczyć konsumentowi standardowych narracji, dlaczego Sudoł jest tak przenikliwa i dlaczego czytanie „Projektu” boli.

Bohaterami Sudoł są artyści i artystki, których życie kręci się wokół trzech tematów. Po pierwsze, robią projekty. Po drugie, próbują zainteresować nimi zagranicznych kuratorów, albo Instytucję, jedyną liczącą się w Polsce placówkę. Trzecie pole działania to konstruowanie własnego wizerunku i osobowości, odbywające się w zasadzie dwadzieścia cztery godziny na dobę. Jest to niekończąca się i absolutnie wyczerpująca praca, ponieważ aspirujący artysta czy artystka muszą pilnować każdego obszaru rzeczywistości, który poddaje się ocenie – nawet siedząc sami w domu, obserwują się starannie oczami wyobrażonego surowego krytyka.

W tym świecie należy odpowiednio mieszkać: oczywiście wykluczone jest rezydowanie z rodzicami czy współlokatorami, o własnych rodzinach nawet nie ma co wspominać – zajmowanie się sztuką wyklucza takie mieszczańskie formy egzystencji. W grę wchodzi dom, loft, ewentualnie wynajęte mieszkanie. Wystrój nie może być przypadkowy, a jeżeli ma się pecha i mieszka się z meblami właściciela albo z odziedziczonymi po babci bibelotami, trzeba do tego dorobić odpowiednią teorię, zamieniającą brak stylu w hiperstyl. Jeżeli nic się już nie da zrobić z mieszkaniem, trzeba spotykać się na mieście, w odpowiednich lokalach i zamawiając odpowiednie dania z karty, narzekając dyskretnie, ale wyrozumiale, na ich jakość. Wiadomo, że makaron smakuje lepiej we Włoszech, a kawa z mlekiem (nawet sojowym) jest dla plebsu, Warszawa aspiruje do miana europejskiej stolicy, ale to jeszcze nie to.

Najtrudniejsze w kreowaniu wizerunku jest to, że w zasadzie nikt nie zwraca na niego uwagi. Artyści trzymają się w swoim hermetycznym gronie, każdy zaprzątnięty jest sobą, więc nie zwraca uwagi na wysiłki innych – chyba że podejmowane są zbyt gorączkowo i bez wyczucia. Wtedy od razu wiadomo, kto nie umie w kreację i zasługuje na obojętność. Otwarta wrogość się nie kalkuluje, bo splot okoliczności może wynieść outsidera na szczyt i wtedy można będzie znajomość odświeżyć. Dlatego w gruncie rzeczy nikt nie jest pewny, czy jest lubiany i akceptowany. Należy to sobie wywróżyć z subtelnych znaków. W świecie młodych artystów i artystek wszystko jest kodem, a pozycja zależy od biegłości jego odczytywania i reprodukowania.

Anna Sudoł, „Projekt”. Ha!art, 320 stron, w księgarniach od grudnia 2020Anna Sudoł, „Projekt”. Ha!art, 320 stron, w księgarniach od grudnia 2020

Ale trzeba też tworzyć. I tutaj powieść Sudoł pokazuje miękkie podbrzusze współczesnego art worldu. Egzaltowanie i naddatek kreacji zawsze były częścią artystycznego emploi, zbudowanego jednak na konkretnym, fizycznym dorobku: na płótnach, szkicach, rzeźbach czy instalacjach. Tymczasem bohaterowie i bohaterki Sudoł zajmują się projektami, nieustannie gadają o projektach i wymieniają się opowieściami o projektach innych. Projekty (prawdopodobnie) przyjmują czasami fizyczną formę, ale wypytywanie o nią jest nietaktem, którego nikt nie popełnia. Projekt to projekt to projekt to projekt. Chodzi o to, żeby go mieć, najlepiej w formie plików na macbooku, dobrze sprzedać, pokazać w Instytucji, a potem wyjechać z Polski i kolejny projekt realizować już w miejscu, gdzie naprawdę znają się na winach i makaronach. A potem kolejny, jeszcze dalej, dopóki nie wypadnie się z obiegu lub nie załapie na jedną z niewielu posad w liczących się instytucjach. Rozmowy o projektach tego właśnie dotyczą. To nie są rozmowy o sztuce, na pewno nie rozmowy o ideach, wartościach, próbach zmiany paradygmatu, raczej solipsystyczne monologi, wygłaszane w stronę innych, ale odbijające się od nich pustym echem. Sztuka zaangażowana to żenada, domena laików, którzy chcieliby poruszyć sumienia, ale nie wiedzą, że ten pociąg dawno już odjechał, a na peronie koczują nieudacznicy.

Nie chodzi też po prostu o zarobek – jedna z bohaterek zauważa, że w tym starciu mają szansę tylko ludzie pochodzący ze starych pieniędzy albo naprawdę bogatych rodzin, którzy nie będą ograniczeni presją finansową. W tym środowisku istnieje tylko jeden lęk: przed okazaniem się osobą przeciętną, rozczarowującą, niedorastającą do własnego wysokiego o sobie mniemania. Jest to lęk doskonale znany każdemu, kto kiedykolwiek porwał się na zaprezentowanie światu swojego projektu, czymkolwiek by on był. I to dlatego śmiech zamiera na ustach. W niesympatycznych, zmanierowanych i miotających się bez wdzięku bohaterach Sudoł aż zbyt dokładnie można zobaczyć siebie. Bo też po tę powieść, wydaną przez niszowe jednak wydawnictwo, z okładką ozdobioną charakterystycznymi bazgrołami niszowego Chromrego, raczej nie sięgną przypadkowi miłośnicy czytania.

Wokół artystów, artystek i projektów kręcą się, niczym rybki podnawki, kuratorzy i kuratorki, krytycy i krytyczki, merytoryczni i merytoryczne, wreszcie zarządzający i zarządzające Instytucjami. Szczególnie ci ostatni wydają się mieć nad artystami i artystkami pewną władzę, ale w gruncie rzeczy tak samo jak oni podlegają żelaznym regułom projektu, bo poza nim rozciąga się pusty obszar. Wystarczy więc zgrabnie żonglować nazwiskami, trzymać się kilku reguł, dotyczących wieku i dorobku prezentowanych wybrańców, i sprawiać wrażenie niedostępności. Potem magia dzieje się sama (co Sudoł wspaniale rozgrywa za pomocą postaci nieobecnego dyrektora Instytucji, zastępowanego w tajemnicy przez zupełnie przypadkową osobę). Nikomu nie zależy na tym, żeby sprawdzić, czy król przypadkiem nie jest nagi. Oczywiście, że jest. Ale nikomu to nie przeszkadza, jeżeli nadal może wprawiać cały dwór w ruch.

Czy ludzie ze świata sztuki i ich satelity są naprawdę tak głupi, próżni i oderwani od rzeczywistości? Nie do końca – na pewno sprawnie odczytują zasady, według których toczy się środowiskowa gra, i zgodnie z nimi ewoluują. Na wszystko inne szkoda czasu i energii. Można wątpić, czy pod wyprodukowaną przez nich z trudem fasadą zostało coś autentycznego – jeżeli tak, to na pewno jest to wspomniany lęk przed rozczarowaniem i myśl, że mogło się zrobić wszystko, a osiągnęło się nic, tylko i wyłącznie z powodu własnej słabości i braku determinacji. A kto tak sprytnie utrzymuje nas w przekonaniu, że jesteśmy kowalami własnego losu, wystarczy wstawać pół godziny wcześniej, jeść więcej jarmużu i grać tylko do swojej bramki? Chyba doskonale znamy odpowiedź na to pytanie. I zna ją Anna Sudoł, dlatego jej powieść, która początkowo wydawała mi się zjadliwą satyrą, ocierającą się o groteskę, ostatecznie ustawiła się w dziale przykrego realizmu.

Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych).