Sarah Kane – co do przecinka
rys. Jesús Devia / Flickr CC

Sarah Kane – co do przecinka

Joanna Wichowska

Saunders zachowuje się wobec spuścizny Kane jak brytyjscy reżyserzy wobec jej dramatów: niewolniczo podąża za jej intencjami. Jego książka sprawdza się przede wszystkim jako rzetelny dokument przełomu w brytyjskim teatrze lat 90-tych

Jeszcze 2 minuty czytania


Pięć sztuk i jedna śmierć. Reputacja Sarah Kane jako enfant terrible teatru brytyjskiego i poète maudit brytyjskiej dramaturgii wciąż wyprzedza znajomość jej tekstów. Wszyscy wiedzą, jak umarła, nie wszyscy wiedzą, o czym dokładnie pisała. I jak.

Graham Saunders w swoim omówieniu twórczości Kane próbuje przywrócić recepcji jej prac właściwe proporcje. Depresja i samobójcza śmierć dramatopisarki należą do sfery prywatnej, mówi, jej dramaty – do historii teatru. Mieszanie tych porządków jest nie tylko nieuprawnione, ale deprecjonuje wartość jej talentu. Saunders zdecydowanie odrzuca więc nachalnie biograficzne interpretacyjne wytrychy i stara się skupić na tekstach samych w sobie. Nie jest w tych usiłowaniach pionierem – wielu przed nim i po nim (angielskie wydanie „Kochaj mnie lub zabij” ma już osiem lat) broniło pisarstwa Sarah Kane przed ograniczającą etykietą skandalistki/samobójczyni – ale jego książka jest pierwszą tak obszerną systematyzacją wiedzy na temat tych pięciu sztuk, które po sobie zostawiła.

Sarah Kane (1971-1999)

Brytyjska dramatopisarka,
reżyserka i aktorka. Autorka „Zbombardowanych”, „Miłości Fedry”, „Oczyszczonych”, „Łaknąć”, „4.48 Psychosis” oraz scenariusza filmu telewizyjnego „Skin”. W Polsce jej dramaty wystawiali m.in. Krzysztof Warlikowski, Grzegorz Jarzyna, Maja Kleczewska, Łukasz Chotkowski, Paweł Wodziński, Marek Kalita.

Saunders ma temperament (i, niestety, styl) skrupulatnego akademika – archiwisty. W przedmowie lojalnie uprzedza, że nie należy się po jego książce spodziewać wnikliwych analiz, ani pogłębionych teoretycznych dociekań. „Zbierając wywiady, listy i teksty Kane o teatrze, próbowałem w miarę możliwości sprawić, by to jej własne słowa stanowiły komentarz do jej twórczości.” – pisze. Takie rygorystycznie skromne założenia i aż tak pokorna postawa wobec przedmiotu badań nie wróżą pasjonującej intelektualnie lektury.

Za to poznawczo „Kochaj mnie lub zabij” spełnia swoją funkcję, jako popularyzatorskie kompendium, gromadzące i porządkujące – w przejrzysty, chronologiczny, logiczny, przystępny sposób – obszerny materiał archiwalny. Saunders przytacza niezliczone fragmenty recenzji realizacji dramatów Kane (głównie londyńskich), polemiki prasowe, jej własne wypowiedzi, głosy brytyjskich dramatopisarzy i badaczy teatru, przepytuje też jej współpracowników: reżyserów, aktorów, agentkę, tłumacza reprezentującego dramatopisarkę w krajach niemieckojęzycznych, jej koleżankę po fachu. Sam usuwa się w cień, rezerwując dla siebie rolę sprawozdawcy oraz kolekcjonera – i ewentualnie komentatora – cytatów. Za ich pomocą wyczerpująco relacjonuje okoliczności debiutu Kane na scenie (słynna premiera „Zbombardowanych”, przygotowana przez Royal Court Theatre w styczniu 1995), historię powstawania i recepcji kolejnych jej utworów, ewolucję jej rzemiosła, tematów i myślenia o teatrze.

Graham Saunders „«Kochaj mnie lub zabij».
Sarah Kane i teatr skrajności”.
Przeł. Jan Burzyński, ha!art, Nowy Teatr w Warszawie,
288 stron, w księgarniach od grudnia 2010
Gdzieś po drodze, oprócz wyczerpujących, błyskotliwych autokomentarzy dramatopisarki, pojawia się mnóstwo smakowitych ciekawostek: co Kane myśli o Tarantino (brzydzi się), o teatrze niemieckim (uznaje, że inscenizacyjnie jest dużo słabszy od brytyjskiego i dziwi się, że reżyser może aż tak dalece uniezależnić się od autora wystawianego tekstu), o krytyce teatralnej („piszą nam krótkie streszczenie i listę zdarzeń, a na końcu niewielki komentarz na temat tego, czy sztuka podobała się temu konkretnemu dziennikarzowi płci męskiej w średnim wieku i czy warto na nią pójść” i cieszą się „w ten szczególny sposób z własnej zjadliwości”), o piłce nożnej (kocha i życzy sobie, żeby poziom analiz spektakli dorównał poziomowi analiz dobiegających z trybun sportowych). Z kolei tam, gdzie autor, wypełniając puste miejsca między cytatami, próbuje własnymi słowami powtórzyć myśl Kane, zdarzają mu się czasem zawstydzająco banalne kiksy: „Bohaterowie sztuk Kane, mimo, że potrafią psychicznie (a w wypadku Tinkera także fizycznie) torturować innych ludzi, w istocie pragną miłości.” „Inną mocną stroną teatru jest według Kane jego efemeryczna natura, która sprawia, że każde kolejne przedstawienie różni się od poprzedniego.”

O ile przekrojowe wprowadzenie i kończący książkę zbiór wywiadów to skarbnica informacji, z której można korzystać na różne, niekoniecznie zaprogramowane przez autora  sposoby, o tyle rozdziały poświęcone kolejnym sztukom Kane są już niemal wyłącznie poruszaniem się po orbicie, wyznaczonej przez jej własne autokomentarze. Niby niczego więcej nam nie obiecywano, ale jednak to niewolnicze podążanie za wyraźnie sformułowanymi sugestiami pisarki wydaje się ślepą uliczką. Sugestie najczęściej dotyczą spisu lektur. Dobrze jest wiedzieć, że pisząc „Oczyszczonych” Kane pozostawała pod wrażeniem „Procesu”, „Woyzecka”, „Roku 1984”, „Wieczoru trzech króli” i „Sonaty Widm”, a w „Łaknąć” znajdują się „odniesienia do Biblii, Camus, «Prozac Nation», buddyzmu, Czechowa, Szekspira, Hermana Hessego, Aleistera Crowleya, Davida Edgara”, ale jednak żal, że autor , ilustrując wszystkie tego typu pokrewieństwa i inspiracje, poprzestaje na pobieżnym przeglądzie zbieżności motywów. I ani kroku dalej, samodzielnie. Wszystkie tropy podpowiada mu Kane.

Ciekawe swoją drogą, że interpretacyjna strategia Saundersa, polegająca przede wszystkim na uważnym wsłuchaniu się w intencje autorki, jest zadziwiająco pokrewna praktyce teatralnej Brytyjczyków. Tamtejszy teatr nazywany jest „teatrem autorów”, dezynwoltura z jaką „kontynentalni” reżyserzy obchodzą się z tekstem, na Wyspach często traktowana jest jak niezrozumiały eksces. Wzruszająco brzmi w tym kontekście wyznanie Kane: „W przypadku wielu inscenizacji «Zbombardowanych» miałam bardzo silne wrażenie, że czasami, gdy patrzyłam na scenę, widziałam niezupełnie te obrazy, które napisałam”. Jej dbałość o kształt każdego słowa wypowiadanego ze sceny była zresztą legendarna. James MacDonald, realizator „Zbombardowanych”, „Oczyszczonych” i „4.48 Psychosis” przytacza (w „Guardianie”, nie w książce) jej uwagi wypowiadane pod adresem aktorów na próbach: “If they don't do that fucking comma properly, I'm going to kill them.” Saunders zachowuje się wobec spuścizny Kane jak brytyjscy reżyserzy wobec jej dramatów: nie czuje się uprawniony, by zmienić choćby przecinek, więcej – chyba nie czuje nawet takiej pokusy.

Mając w pamięci tego typu różnice kulturowe, wypada więc powściągnąć kontynentalno-słowiańską pychę i docenić wyspiarską powściągliwość. I cieszyć się, że ha!art w swojej „linii teatralnej” wydał książkę, która pomaga nadrobić polskie zapóźnienia (tylko dwa jej dramaty opublikował „Dialog”, reszta krąży w maszynopisach). Wszyscy wiemy, że Sarah Kane miała w Polsce – przede wszystkim za sprawą „Oczyszczonych” Krzysztofa Warlikowskiego – swoje bardzo znaczące pięć minut. Dzięki krakowskiemu wydawnictwu można się dowiedzieć, jak to pięć minut wyglądało w Anglii. Z tego, co pisze Saunders wynika, że od dnia premiery „Zbombardowanych” nic już w tamtejszym teatrze i dramacie nie było takie same. Jego książka jest rzetelną dokumentacją tego przełomu. Na bardziej niepokorne egzegezy przyjdzie poczekać.


Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL.