Próba przyjaźni
Aimee Fleck / CC BY-NC-ND 2.0

11 minut czytania

/ Literatura

Próba przyjaźni

Monika Ochędowska

„Cicho, cichutko” Ignacego Karpowicza nie uprawia miłości. Bawi się za to historią erotycznych toposów oraz ich złożoną gramatyką, sugerując, że jest to zajęcie tyleż rozkoszne, co głęboko raniące

Jeszcze 3 minuty czytania

„W miejscu oddalonym o około 120 metrów od zabudowań Zrębina wszystkie samochody zatrzymały się” – to jedno z pierwszych zdań aktu oskarżenia cytowanego obszernie przez Wiesława Łukę w reportażu „Nie oświadczam się”. Dziennikarz na bieżąco relacjonował kolejne etapy śledztwa oraz spotkania ze świadkami zbrodni dokonanej w wigilijną noc 1976 roku w świętokrzyskim Połańcu, próbując zrozumieć nie tylko jej motywy, ale też powody, dla których kilkadziesiąt osób złożyło w sprawie zabójstwa śluby milczenia. Sąsiedzi zamordowali wówczas młode małżeństwo Łukaszków (Krystyna była w ciąży) oraz trzynastoletniego brata kobiety, pozorując wypadek samochodowy. Komentatorzy tamtych zdarzeń porównywali sprawę do tragedii, która wydarzyła się ledwie kilka lat wcześniej w posiadłości Romana Polańskiego, oraz wypadków, na kanwie których Truman Capote osnuł „Z zimną krwią”. Po latach Wojciech Tochmann nazwie książkę Łuki reporterskim studium zła. W sam środek sąsiedzkiej nikczemności, przypominającej zdarzenia z lat 70., wprowadza nas swoją najnowszą książką Ignacy Karpowicz.

Ale po kolei. „Cicho, cichutko” to opowieść podzielona na trzy części, z których każda rozgrywa się w innych czasach, koncentruje wokół innej postaci oraz innego atrybutu pamięci. Bohaterem części pierwszej jest Michał (Miś) – młody mężczyzna umierający na chorobę nowotworową. Scena otwierająca powieść, w której poznajemy bohatera dosłownie na moment przed śmiercią, budzi mocne skojarzenia z twórczością Jarosława Iwaszkiewicza. Oglądając w szpitalnej sali ciało dawnego kochanka, a obecnie „najdroższego przyjaciela”, narrator odnotowuje, że ten „pożółkł” i spuchł, a jego „ogromne nagle dłonie leżały wzdłuż tułowia, jedna w przykurczu, druga pusto otwierająca się w sufit, obie niepowiązane z ciałem”. Ignacy Karpowicz, „Cicho, cichutko”. Wydawnictwo Literackie, 264 strony, w księgarniach od kwietnia 2021Ignacy Karpowicz, „Cicho, cichutko”. Wydawnictwo Literackie, 264 strony, w księgarniach od kwietnia 2021Spojrzenie – przefiltrowane przez prozę autora „Brzeziny” i odsłaniające czytelnikowi jedną z najbardziej chyba intymnych sytuacji – jest o tyle znaczące, że naprowadza na trzy przecinające się ścieżki interpretacyjne całego utworu. Po pierwsze, zapowiada, że będzie to opowieść zapośredniczona poprzez inne teksty, a więc głównym jej tworzywem i przedmiotem zainteresowań będzie język. To ważne, bo pojawiło się już sporo recenzji zarzucających Karpowiczowi manierę, efekciarstwo, snobizm czy (najgorzej!) erudycję, która – wobec przetaczającej się przez media dyskusji na temat pożytków z nieczytania – staje się najwyraźniej narzędziem klasowej dystynkcji czy też synonimem dziaderstwa. Tymczasem uważne wczytanie się w obietnice czy (jak kto woli) przestrogi, jakie pozostawia ten fragment, rozbrajają wszelkie wobec niej zarzuty. Styl Karpowicza jest pozowany o tyle, o ile wystudiowane są w ogóle gry pamięci. A rozpoczynająca tę książkę scena umierania podpowiada, że nie tyle romans z Misiem opisuje w tej części Karpowicz, ile romans z pamięcią o Misiu. Romans, który czyni z przedmiotem pamięci rzeczy podobne do śmierci – odkształca je. A następnie przeobraża w materię literacką zbudowaną z przyciągających się, rymujących ze sobą fragmentów, które za każdym razem mogą ułożyć się (jak to rymy) troszkę inaczej, zupełnie jak – w pojawiającym się zresztą w tekście – kalejdoskopie.

To dlatego pytany o Misia przez bliższych i dalszych znajomych narrator za każdym razem opowiada o nim inną historię, czasem udając, że nie znał przyjaciela wcale. „Myślę o rzeczownikach, myślę o nim – zapisuje – chciałbym go znowu zobaczyć, nawet w obcej formie, która została z niego wyrżnięta” (w formie, jaką narzucają jednakowo śmierć i rzeczowniki). Michała, pamiętajmy, już w pierwszych akapitach książki nie ma, nie przypomina „nikogo znajomego ani nawet człowieka”. Jest tylko powtarzana „jeszcze raz” historia.

Po drugie, będzie to powieść o szczególnego rodzaju pamięci. Takiej, która pracuje w nas poprzez „rzeczowniki żywotne i nieżywotne”, gry słów i słówek, dziecinne wierszyki, którymi wymieniają się bohaterowie. Piszę „w nas”, bo to doświadczenie jest także udziałem czytelniczki i czytelnika – zarówno pisanie, jak i czytanie książek jest przecież wyrazem tego samego pragnienia zakrzepnięcia w pozorze. W tym sensie śmierć Michała wystawiona tak zuchwale w pierwszych akapitach przez Karpowicza jest niezbędna, by opowieść w ogóle mogła ruszyć z miejsca. Aby możliwa była próba poskładania Michała przez narratora, a potem przez nas, czytelniczki i czytelników, jego samego (prawdziwego) nie może po prostu być. I po trzecie wreszcie, szpitalna scena uprzedza, że powieść będzie czerpała z poprzednich książek Karpowicza, zarówno „Ości”, jak i „Miłości”, Iwaszkiewiczem w dużej mierze inspirowanej.

Najpierw jednak zaznaczmy, że najważniejszą postacią części drugiej jest ciotka Michała, Anna. O ile tematem Misia było pytanie o ocalający aspekt pamięci, o tyle postać Anny odwołuje się do równie skazanych na niepowodzenie prób jej wymazywania, prowadzących do jedynego skutecznego sposobu na niepamięć – szaleństwa. Anna jako młoda dziewczyna daje się uwieść pisanym przez narzeczonego listom – na tyle, że postanawia z nim uciec z rodzinnego domu. Znamienne, że ich romans odbywa się poprzez zapisywane na karteczkach słowa, tak jak romans narratora z Michałem. Być może dlatego i tym razem los płata bohaterce figla – z narzeczonym ucieknie ktoś inny. To w tej części także narrator odsłania przed nami historię zrębińskiej zbrodni, stawiając pytania o różne formy pamięci zbiorowej oraz jej piętno.

Wróćmy zatem na moment do Połańca i cytowanego przez Łukę zdania z sądowego protokołu. Myśląc o nim, mam przed oczami scenę z jednego z opowiadań Denisa Johnsona, „Wypadku autostopowicza” z tomu „Syn Jezusa”. Otóż gdy po kraksie po obu stronach drogi hamują samochody, światła reflektorów skierowane na skąpane we krwi wraki przywodzą narratorowi na myśl klimat „nocnego meczu”, gry, spektaklu. On sam widzi z kolei siebie w roli „przewodniczącego tej tragedii” – uczestnika i sędziego jednocześnie. Podobny zabieg rozświetlenia następuje w „Cicho, cichutko”. Reflektory wypadków z 1976 roku są tu jednak skierowane na wskroś nie przestrzeni, a czasu, jakby penetrowały przeszłość, upatrując w niej źródeł aktualnych zdarzeń. Czy słusznie? – zdaje się wzbudzać wątpliwości sam narrator. Czy ujawniający się w ostatniej części tryptyku „przewodniczący tej tragedii” pomaga nam scalić zupełnie niezwiązane ze sobą historie w sposób, który czyni je znaczącymi? Czy może ustanawia arbitralne związki między nimi? Kim byłby Michał, przeciętny, młodo i banalnie umierający facet, bez dociążenia tamtą tragedią?

Roland Barthes porównywał kiedyś tworzenie tekstu do pracy koronczarki. Wedle tej metafory każda nić jest głosem, splecione głosy kształtują pisanie. Pojedyncza nić oraz pojedynczy głos „nie pracują”, uważał Barthes, niczego nie przekształcają – wyrażają. Ale gdy tylko ręka zacznie je zbierać i mieszać, pojawia się wzór, znaczenie, przekształcenie. Bohater części trzeciej, autor całej opowieści, Pisarczyk – jak to pisarze – próbuje płynąć pod prąd nurtu czasu (proszę zwrócić uwagę na pierwsze i ostatnie słowo powieści), i to on trzyma lampy wskazujące nam miejsce wypadku, on jest tu koronczarką. Ale ujawniając się, stając w świetle reflektorów, jednocześnie sugeruje dwuznaczność całego zabiegu.

Michała i Annę poza więzami pokrewieństwa w zamyśle plączącego ich głosy Pisarczyka łączy o wiele więcej. Pojawia się sugestia, że ich życie pod wpływem tragicznych zdarzeń rozwija się alternatywnie wobec tego, które powinno być ich udziałem. Są – przynajmniej w pewnym momencie życia – ocalonymi, wyrwanymi śmierci. Ale też zmiennikami. Los obszedł się z nimi łaskawie, prowadzą więc życie zastępcze, rozwijając (jak to bohaterowie literaccy) jego wariantowe scenariusze. Zdarzenia grudniowej nocy kształtują zatem w oczach narratora i czytelników charakter tej dwójki (zdystansowany), sposób bycia (nonszalancki), poczucie humoru (cierpkie), osobowość (trudną, umykającą łatwej diagnozie). Ponosząc koszty igrania z przeznaczeniem, oboje stają się wycofani, a może nawet półżywi, naznaczeni – jak postaci antycznych tragedii – chorobą (Miś) i szaleństwem (Anna). Dowiadujemy się, że Miś, odkąd zaczyna raczkować, zderza się z rzeczywistością, nieustannie obija o domowe sprzęty. Te kolizje mają głębszy wymiar, rozgrywają równolegle na innym, symbolicznym planie: do dorosłego Michała, który jako dziecko uniknął zderzenia z autem, dobierają się powoli Mojry.

Ale nie tylko o rozpracowywaniu pamięci i splataniu narracji jest ta, autotematyczna w dużej mierze, książka. Już w „Miłości”, a wcześniej w „Ościach”, Karpowicz badał możliwości funkcjonowania przeróżnych konstelacji międzyludzkich. Natomiast „Cicho...” jest koniec końców pochwałą przyjaźni. W jednym z ostatnich wywiadów udzielonych na krótko przed śmiercią Michel Foucault twierdził, że po tym, jak zgłębiliśmy historię seksualności, czas wreszcie zająć się porządnie kroniką przyjaźni. „Cicho, cichutko” odczytuję jako próbę odpowiedzi na tę potrzebę, próbę ustawienia przyjaźni pomiędzy dwoma znanymi nam schematami bycia razem: „parą”, której najbardziej ustaloną postacią jest patriarchalne małżeństwo, i przypadkowym kontaktem erotycznym (stereotypem męskich relacji homoseksualnych). Karpowicz – nie tylko na przykładzie relacji narratora z Misiem, ale też Misia z kobietą, Stokrotą – proponuje formy relacji intymnych wypracowane poza nawiasem tradycyjnej heteronormatywności. Przyjaciele żyją tu wspólnie, ale ta wspólnota nie oznacza zatracania granic, wręcz przeciwnie – pozbawiona jest charakterystycznej dla relacji romantycznej kompulsji. Bohaterki i bohaterowie nie tworzą „par”, uparcie pozostając w nieokreślonych, wymykających się definicji (alternatywnych jak losy samych bohaterów) relacjach. Warto przy tym zauważyć, że biseksualność głównego bohatera jest także (a może przede wszystkim) elementem jego podwójnej tożsamości, wspomnianego zawieszenia pomiędzy życiem a śmiercią – między realnym a preparowanym przez tekst.

Jeśli zatem o tej książce powinno być, jak się tu i ówdzie obawiano, „głośno, głośniutko”, to nie dlatego, że fetyszyzuje ona to, co rzeczywiste, wracając do wydarzeń z Połańca czy portretując prawdziwych przyjaciół Karpowicza. Wręcz przeciwnie. Powinno się o niej mówić przede wszystkim dlatego, że subtelnie i umiejętnie gra ze starą jak sama powieść tradycją, wedle której – jak pisze kanadyjska poetka i eseistka Ann Carson – to „zawsze Eros jest opowieścią”, a „pisarz rajfurem”. Ta książka nie uprawia miłości, za to bawi się historią erotycznych toposów oraz ich złożoną gramatyką, sugerując czytelniczkom i czytelnikom, że jest to zajęcie tyleż dla wszystkich nas rozkoszne, co głęboko raniące.

Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych).