Małpa w cyrku
„Mank”, reż. David Fincher

12 minut czytania

/ Film

Małpa w cyrku

Jakub Socha

Manka toczy robak przegrywu – pulsująca w jego głowie jak migrena skłonność do porażki, do zapicia się na śmierć, do zrażenia wszystkich dookoła, do odtrącenia rąk, które go karmią

Jeszcze 3 minuty czytania

Nie jest to bardzo znana historia, uczą o niej na niektórych studiach filmoznawczych. Oto genialny młodziak, który najpierw rzucił na kolana teatralną publiczność, potem najechał i podbił fale radiowe, w wieku 24 lat podpisuje kontrakt z wytwórnią RKO i trafia do Hollywood. W kontrakcie stoi czarno na białym, że nikt mu do niczego nie będzie się wtrącał, może robić, co tylko chce, nawet zatrudnić pijaka do pracy nad scenariuszem. Produkcja pod tytułem „Obywatel Kane” w roku 1942 trafia do kin, zgarnia Oscara za scenariusz, statuetka wędruje do dwóch ludzi, do geniusza i pijaka: Orsona Wellesa i Hermana J. Mankiewicza, znanego w środowisku jako Mank. Kilkadziesiąt lat później opowiedziana przez nich historia jest uznawana za, cokolwiek to znaczy, jeden z najlepszych filmów świata. Genialny debiut genialnego Wellesa. O tym drugim mówi się mało albo wcale. Już częściej słyszy się nazwisko jego młodszego brata – Josepha L. Mankiewicza. To on w końcu nakręcił „Bosonogą Contessę”, „Kleopatrę” i „Wszystko o Ewie”.

Z niepamięci wydobywa Hermana słynna krytyczka filmowa „New Yorkera”, Pauline Kael, która w opublikowanym w 1971 roku eseju „Rising Kane” z odpowiednią dla siebie bezpardonowością pisze, że wszystko było zupełnie inaczej: Welles miał lepkie paluszki, wielkie ego, przywłaszczył sobie dokonania Mankiewicza, który tak naprawdę sam napisał scenariusz do filmu. Zaraz odezwali się obrońcy Wellesa, wyciągnięto z archiwów różne wersje scenariusza, by osłabić szarżę Kael, skierowaną nie tylko przeciwko Wellesowi, ale też całej idei kina autorskiego, według niej, zwyczajnym banialukom, sugerującym, że filmy robią reżyserzy. Jej esej był głosem w obronie systemu wypracowanego przez amerykańskie studia filmowe, w którym to kręcenie jest pracą zespołową. Spór nadal trwa, choć powszechnie uważa się, że krytyczka przesadziła. Tak, Mankiewicz odegrał dużą rolę przy powstaniu „Obywatela Kane’a”, ale większą odegrał jednak Welles. 

„Obywatela” nie byłoby bez Mankiewicza chociażby z jednego prostego powodu – to on znał Williama Randolpha Hearsta, który posłużył za pierwowzór postaci Kane’a: izolacjonistę, abstynenta, magnata prasowego, właściciela gazet, stacji radiowych, przeciwnika ustaw antytrustowych, obsesyjnego zbieracza antycznych rzeźb i egzotycznych zwierząt, mecenasa pewnej aktorki, swojej kochanki. Króla świata, który próbował nie dopuścić do tego, by „Obywatel Kane” w ogóle trafił na ekrany, wściekły, że ktoś śmie wywlekać na światło dzienne jego życie osobiste, na przykład to, że genitalia swojej kochanki nazywał czule „Rosebud”. Może nie wszystkim wiadomo, ale w „Obywatelu Kanie” napis „Rosebud” widnieje na saneczkach, którymi bawił się mały Kane na chwilę przed tym, zanim opuścił rodzinny dom (po latach Mankiewicz mówił w wywiadzie, że słowo „Rosebud” zaczerpnął z własnego życia – widniało ono na ramie roweru, którym jeździł w dzieciństwie). Hearst zaprzągł do tej walki wszystkie grube ryby z Hollywood, wcześniej zaszachował ich publikacją zdjęć z różnych orgii i orgietek.

„Mank”, reż. David Fincher


Wątek szantażowania szefów studiów pojawia się w telewizyjnym filmie Benjamina Rossa „RKO 281”, w Polsce znanym pod tytułem „Obywatel Welles”, choć oryginalny tytuł wydaje się właściwszy – nie jest to bowiem opowieść tyle o Wellesie, ile o 281. produkcji studia RKO. W filmie Mankiewicza gra John Malkovich. Batalia o „Obywatela Kane’a” kończy się wygraną jego twórców z bardzo prostego powodu – Hearst wpada w długi i traci moc, ludzie przestają się go bać. W jednej z ostatnich scen Welles, grany przez Liev Schreibera, siedzi po premierze swojego debiutu reżyserskiego nad szklaneczką whisky z Mankiewiczem i żali się swojemu mentorowi, że boi się, że już się wypalił. Mank odpowiada mu mniej więcej coś takiego: wszystkie gwiazdy się wypalają, liczy się tylko kształt płomienia. W „Manku” Davida Finchera dialog ten wraca jak dalekie echo – po tym jak już skończył pisać „Obywatela Kane’a”, Herman mówi do swojego brata, Josepha, że czuje się wypalony. Ten odpowiada: to najlepsza rzecz, jaką napisałeś.

Co ciekawe, gdy ogląda się po latach „Obywatela Kane’a”, to nie wyjątkowość scenariusza rzuca się w oczy, tylko właśnie Welles reżyserujący Wellesa – energia Wellesa wcielającego się w Kane’a pożera ten film i równocześnie sprawia, że po tylu latach wciąż on żyje. Gra światłocienia wydaje się dziś może zbyt nachalna, ustawienia kamery już nie tak rewolucyjne, literackie triki ciut staromodne, ale sama figura człowieka, który „gdyby nie był bogiem, może byłby kimś wielkim”, niezależnie od tego, jak długo się o niej w filmie opowiada i psychologizuje, ciągle działa. Czasami Wellesowi wystarczy złożenie dłoni w pięść, ściągniecie brwi, urywany śmiech, by wyrwać się z pułapki prostej interpretacji, wszystko w tej postaci miesza się – czułość, dziecinność, hojność, bezwzględność, siła i słabość – wiruje jak ubrania oglądane przez szybkę puszczonej w ruch pralki. A teraz, gdyby wszystko miało się ładnie zapleść, trzeba by napisać, że identycznie jest z „Mankiem” Finchera. Identycznie nie jest, ale jest podobnie – w obydwu filmach biograficzna opowieść zapędza się w ślepy zaułek, podmiot czynności śledczych wymyka się; zarówno Kane, jak i Mank pozostają ostatecznie enigmami, dowodem, że nie da się opowiedzieć do końca żadnego losu.

Scenariusz Jacka Finchera, zmarłego w 2003 roku ojca reżysera, to porządna układanka, odwołująca się do szeroko opisywanych wydarzeń z życia Manka, chociażby w świetnej książce „The Brothers Mankiewicz” Sydney Ladensohn Stern. Jak w „Obywatelu Kanie”, poznajemy je w ciągu retrospekcji. Złote początki w Hollywood, gdy wszyscy jedli mu z ręki, alkohol i hazard, które doprowadziły go do zguby, napisanie scenariusza o narodzinach faszyzmu w Niemczech, którego nikt nie chciał zrealizować, wieloletnie małżeństwo z Sarą i podkreślenie, że Mank zdradzał ją tylko platonicznie, darcie kotów z legendarnym producentem filmowym Louisem B. Mayerem, imprezy u Hearsta, pomaganie tym, którzy uciekli przed Hitlerem do USA. Są w filmie słynne powiedzonka, na czele z „The white wine came up with the fish”, sentencją, którą Herman Mankiewicz miał wygłosić chwilę po tym, jak zwymiotował po pijaku w trakcie przyjęcia u Arthura Hornblowa Jr. Jest wreszcie rancho, na którym Welles zamknął Manka, by napisał „Obywatela Kane’a”. Jest łóżko, w którym pracował zagipsowany scenarzysta – chwilę wcześniej złamał nogę. Jest opiekująca się nim niemiecka pielęgniarka i jego angielska sekretarka i asystentka. Stąd, z tego łóżka żeglujemy ku przeszłości.

„Mank”, reż. David Fincher

Forma opowieści też tam żegluje. Fincher nakręcił całość w czerni i bieli. Napisy początkowe stylizowane są na stare amerykańskie kino – plus minus lata 40. XX wieku. Tempem, montażem, kadrowaniem film jawnie odwołuje się do czasów, w których działał Mankiewicz. „Mank” to jednak nie jest pocieszna ramotka w stylu „Artysty”, która karmi się wyłącznie nostalgią. Całkiem współcześnie wypada wątek z kampanią wyborczą Uptona Sinclaira, lewicowego pisarza, tego samego, którego książkę „Oil!” kilkadziesiąt lat po jej powstaniu Paul Thomas Anderson zamieni w „Aż poleje się krew”. W 1934 roku Sinclair ubiegał się o fotel gubernatora Kalifornii z ramienia Demokratów, szedł do wyborów z programem End Poverty, który miał pomóc najbiedniejszym przetrwać czas wielkiego kryzysu. W filmie Hollywood wraz z Hearstem ruszają na niego pełną parą. Szefowie Fabryki Snów zmuszają swoich pracowników do produkowania fake newsów, które mają pogrążyć pisarza. Co nimi kierowało? Oczywiście obrona własnych pieniędzy. Hearst prawdopodobnie chciał przy okazji odegrać się na Sinclairze, który na długo przed Mankiewiczem opisał magnata. W całej tej sprawie rykoszetem dostaje przyjaciel Mankiewicza – postać wymyślona na potrzeby filmu – co wydaje się bezpośrednim impulsem dla Manka, by zaangażować się w projekt Wellesa i zaatakować frontalnie Hearsta.

Fincher„Mank”, reż. David Fincher. USA 2020, na Netfliksie od grudnia 2020U Finchera Hollywood to samo zło. Zarządzany przez cyników w stylu Mayera cyrk, sterowany przez bankierów z Wall Street. Inaczej, niż chciała Kael, to mimo istnienia tego systemu udało się Wellesowi zrobić „Obywatela Kane’a”. Przy żadnym innym filmie, które robił później w Fabryce Snów, nie miał już nigdy takiej wolności artystycznej jak przy debiucie. Jakby ktoś chciał go ukarać albo w porę połapał się, że z tej wolności będą tylko kłopoty. Paradoksalnie, to właśnie Fabryka Snów – równie bezwzględna, co nierzeczywista i widmowa – była chyba jedynym miejscem, w którym mógł pracować Mankiewicz. Choć miał przyjechać do Kalifornii tylko na chwilę, by podreperować budżet, nawet nie zdążył się obejrzeć, a już był stary. Choć nigdy nie szanował kina (chciał tak naprawdę pisać dla teatru, co mu nie wyszło), to właśnie w Hollywood, którym gardził, mógł przeputać swoje życie za duże pieniądze, niszczyć się w luksusie, dni spędzać na pijatykach, bezsensownych zakładach.

W książce Stern skłonność do autodestrukcji tłumaczona jest zbyt prosto – kompleksem ojca, nowojorskiego profesora, który uważał, że jego synowie – zarówno Joseph, jak i Herman – marnują się, robią bzdury, a powinni tworzyć coś wartościowego. Może jest tak, że gdyby Fabryka Snów była bardziej zainteresowana sztuką, kariera Mankiewicza jednak by się jakoś rozwinęła. Może, ale niekoniecznie. Mank to jeden z tych ludzi, którzy bardziej przetrwali w legendzie niż w tym, czego dokonali. Gdy czyta się o nim, co chwilę pojawia się: ten to umiał pisać; nie znałem równie dużego erudyty; co za charakter; i to poczucie humoru! Gary Oldman nie stara się na siłę dorównać tej legendzie, to rola zupełnie inna niż ta, którą chociażby grał Welles w „Obywatelu...”. Tamten wdrapywał się na szczyt, był na szczycie, spadał z niego. Mankiewicz Oldmana nie jest zainteresowany takim sportem. Toczy go inny robak, robak przegrywu – pulsująca w jego głowie jak migrena skłonność do porażki, do zapicia się na śmierć, do zrażenia wszystkich dookoła, do odtrącenia rąk, które go karmią.

Raz i drugi żona mówi do Manka: odpuść, a on jakby tylko czekał na tę komendę, od razu dostaje kopa energii i jedzie po ludziach, którzy, co dobrze wie, mogą go zniszczyć – jego musi być zawsze na wierzchu. Ale czy jest? Trudno powiedzieć, dokładnie jak w tej anegdocie przytaczanej w filmie przez Hearsta. Historii o małpie i kataryniarzu, w której to małpa jest litościwą gwiazdą, która pozwala podłączyć się do swojego show kataryniarzowi, uważa bowiem, że bez niej byłby nikim. Możliwe, a może jest całkiem odwrotnie? W jednej ze scen widzimy Manka, jak błąka się po ulicach wytwórni, między osiedlem domków transportowanych na lawetach, prawdopodobnie na inny plan. Gdy świat dosłownie odjeżdża mu spod nóg, Mank rusza swoje sadełko, podrywa je do biegu, żeby za nim nadążyć. Co z tego, że mu się to nawet udaje. Chwilę później znów ręce opadają mu z bezsilności wobec ludzi. Co może wtedy Mank? Tylko się głośno zaśmiać. Dziwny to śmiech. Głośny na tyle, że mógłby zdusić płacz, złowrogi na tyle, by nastraszyć tych, którym się wydaje, że wszystko się jeszcze ułoży.